තර්ක සංග්‍රහය - ii

ත ර්කක ස ඞ් ග්රක හ ය.

1. නිධාඉය හෘදි විශේවශං විධාය ගුරු වන්ද.නම් බාලානං සුඛබොධාය ක්රිවයතෙ තර්ක්සඞ්ග්ර්හඃ

1. සියල්ලන්ගේ නායකයා මෙනෙහි කොටගෙණ ආචාර්ය් නමස්කාරයකොට බාලයන්ට * සුවසේ අව‍ෙබාධය පිණිස තර්කක සඞ්ග්රාහය කරණු ලැබේ.

2. ද්රලව්ය‍ ගුණ කර්මසම සාමාන්යස විශෙෂ සමවායා භා වාස්සපත පදාර්ථාඃ │

2. ද්රලව්ය‍යා ගුණය, ක්රි්යාය, සාමාන්යපය, විශෙෂය, සමවාස, අභාවයයි පදාර්ථ් සතෙක්වෙති.

 	a. පදයාගේ අර්ථය පදාර්ථ්යි; මෙහි දක්වනලද සපත පදාර්ථථයෝ එහි අන්තර්භාaවවු නොයෙක්  පදයන්ට සාමාන්ය් ලක්ෂසණයි. හේ කෙසේ දය්ත - පද්මයාගේ වර්ණ්ය, ගන්ධ්ය, රසය යන මොහු ගුණ පදාර්ථ යෙහි අන්තර්භාසවයි. අනිකුදු සියලු පදාර්ථණයෝම මෙකි සපත පදාර්ථධයෙහි අන්තර්භාගවයි න්යාෙයමතයි.

b. අරිස්තෝතල් නම් සවන පණ්ඩිතයාගේ මතයෙහි පදාර්ථහ දශකයෙක්ද, සොරොඅස්තර්ගේ මතයෙහි පසෙක්ද, ලොක්ගේ මත යෙහි අන්යඅ දශකයෙක්ද පෙනේ. කනාද ඍෂින් විසින් පදාර්ථය සයක් දක්වා තිබේ, අභාවය පදාර්ථයයකැයි එහි නොපෙනේ, ගෞතම ඍෂින් විසින් පදාර්ථ‍ සොළසක් දක්වා තිබේ; නුමුත් භාෂ්යේයට එකඟව වෛශෙෂිකයෝ පදාර්ථර සතක් නියමකරත්, නෛයාසිකයෝද ඒ සත පිළිගණිති.

• ග්රථහණධාරණ පටුර්බාිලඃ නතු සන්තන්ධදයඃ :- ග්ර හණ ධාරණ පටුත්වායක් ඇත්තේ බාලයාය, තන උරන්නා නොවෙයි - දිපිකා.

A

2

3. තත්ර, ද්රනව්යාාණි පෘථිව්යතපේතජො වාය්වාකාශ කාල දිගාතම මනාංසි තවෛව │

3. ඔවුන් අතුරෙන් පෘථිවිය, ජලය, තෙජස, වායුව, ආකාශය, කාලය, දිශාය, ආත්මය, මනසය කියා ද්රවව්යයයෝ නවයෙක් මය.

    a. ගුණධිකරණ හෙයින් ආකාශ කාලාදියත් ද්රෘව්යකයන පදාර්ථායෙහි අන්තර්භාaවයි.

4. රූප ගන්ධි ස්පර්ශආ ස්ඞ්ඛ්යාථ පරිමාණ පාථකත්වද සායොග විභාග පරත්වා පරත්වධ ගුරුත්වක ද්රඞවත්වා සේනහ ශබ්ද බුඬි සුඛ දුඃඛෙච්ජා වෙෂ ප්ර්යන්ත ධර්‍මාධර්මත සංස්කාරා ශ්චතු විංශති ගුණාඃ │

4. රූපව, රසය, ගන්ධරය, ස්පර්ශදය, සඞ්ඛ්යාතය, පරිමාණය, ප්රවථකත්ව්ය, සංයොගය, විභාගය, පරබවය, අපරබවය, බරබව ය, ද්ර වබවය, සේනහය, ශබ්දය, බුඬිය, සැපය, දුකය, ආශාය වෙෂය, ව්යා යාමය, ධර්මසය, අධර්මණය, සංස්කාරයයි සූවිස්ස ගුණ * යෝයි.

   a. ලඝුත්වයය ගුරු බාහාව රූප  බ බැවිනුත් මෘදු කඨිනත්වපයෝ අවයව සංයොග විශෙෂ රූපත්ව  බැවිනුත් හෙද අනික් මෙහි නොකි ගුණද මෙම සූවිස්සෙහි අන්තර්ගූතයයි කියති.

5. උතෙක්ෂයපණ වක්ෂෙදපණ කුචන ප්රණසාරණ ගම නානි පචකර්ම‍මාණි │

 5.  එසවිමය, හෙලිමය, ඇකිලිමය, විසිරිමය, ගමනයයි ක්රිරයාවෝ † පසෙකි.

     a.  භ්රඅමණ,රෙවත, ස්යචන්දරන, ඌඩි ජවලන, නියින්ගමින, යනමේ ඉතිරි ක්රිරයා ගමනෙහි අන්තර්භාිවවූ හෙයින් පස සිඬයි.

  *  ද්රරව්යූ කර්මඬ භින්තත්වෙලසති  සාමන්යිවාත් ගුණඃ - දිපිකා.

  †  සංයොගාදිභින්තත්වෙි සති සංයොභාසමවාසි කාරණංකම්ම - දිපිකා සංයොගාදියෙන් භින්නවූ සංයොග අසමවාසි කාරණය කර්මෙමයයි.

3‍

  	6.  පරමපරවෙති විවිධං සාමාන්ය‍මි.

 6.  පරය, අපරයයි සාමාන්ය ය * දෙවැදැරුම් වේ.  │

    a. පරය අපරයයි සාමාන්යරය දෙවැදැරුම් - ද්රැව්ය.ගුණ කර්ම මයන තුනෙහි පවත්නා පරත්ව.ය සනතා නමි, පරතායෙන් භින්නවු යම් ජාතියෙන් ඇද්ද ඒ අපරතායි; ද්රසව්ය,බාදි ජාති පරා පරතායි, ව්යා පකත්විය පරජාතියෙහි වෙයි ව්යාාප්ය ත්ව‍ය අපරජාතියෙහි වෙයි. †

7. නිත්ය ද්ර‍ව්යපවෘත්තයො විශෙෂාසත්වතනත්තා එව │

 7.  නිත්යද ද්රවව්යයයන්හි පවත්නා විශෙෂයෝවූ කලි අනන්ත මැයි.

  a.  පෘථිව්යා‍දි සතරෙහි පරමාණු සහ ආකාශ කාල දිගාත්ම මතස් යන පසද නිත්ය  ද්රිව්යයයි මෙහි පවත්නා විශෙෂ අනන්තයි.

8. සමවායසෙත්වික එව │

     8. සමවාය  එකෙත්මැයි.

   a.  ඝටාදින්ට කාපාලාදියෙහිද ගුණකර්මහම දෙකට ද්රනව්ය  යන්හිද ද්රයව්යිගුණ කර්ම මයන්හි ඔවුනොවුන්ගේ ජාතියටද ඇති සම්බන්ධවය, සමවාය සම්බන්ධ යයි එහි භෙද නොමැත්තේය.

  b.   කපාලයෙහි සමවාස සම්බන්ධ යෙන් ඝටය පවති පෘථිව්යායදියෙහි සමවාය සම්බන්ධ යෙන් ගුණ සහ ක්රිසයාපවති: ද්රපව්යයයෙහිත් ගුණයෙහිත් කර්ම මයෙහිත්, ද්රබව්යධත්ව යද ගුණත්වතයද කර්මදමත්වවයද සමවාය සම්බන්ධරයෙන් පවති.

9. අභාවශ්චතුවිධඃ ප්රා්ගභාවඃ ප්ර‍ධ්වංසාභාවො S ත්ය න්තාභාවො S න්යො.න්යාචභාවශේචති │

   9.  අභාවය වනාහි ප්රාරගභාවය, ප්ර ධ්වංසාභාවය, අත්ය්න්තාභාවය අන්යො න්යාචභාවයයි සිවු වැදැරුම් වෙයි.

• 1. සාමාන්යංවවිවිධං ප්රොයක්තං පරමා පරමෙවච

       ද්රතව්යාසදිත්රිොකවෘත්තිසතු සත්තපරතසොව්යසතෙ │
  2.  පරභින්තාචයා ජාතිඃ සෛවාපරතයොච්යදතෙ  │

ද්ර ව්යදත්වා්දික ජාතිස්තු පරාපරතයොව්යෙතෙ │

 3.   ව්යායපකත්වාකත් පරාපි ස්යාතදව්යාතප්යායත්වාාදපරාපිව - භාෂා පරිච්ජේද.

† පරං අධිකදෙශවර්තකති අපරච නයුතවදෙශවර්තසති, සාමාන්යාවදිවතුයටයෙ ජාතිර්තාභ සති - දිපිකා 4

  a.  සප්ත පදාථියක් දක්වා නිමකොට හදනත්තරව එහි විභාග කියනු කැමැත්තෝ උදේදශක්රිමානුසාරහෙයින් තත්රක ගන්ධිවති යයි පළමුකොට පෘථිවියට ලක්ෂශණ කිහු.

10. තත්රෂ ගන්ධයවති පෘථිවි, සා විවිධා නිත්යට S නිත්යාු

		       චෙති, නිත්යාත පරමාණුරූපා, අනිත්යාට කාය්ය්්යාරූපා│ 

පුනස්ත්රිහවිධා ශරිරෙන්රියා පයවිෂයභෙදාත්. ශරීරමස්මදා දිනාමි, ඉන්රිිරෙ යං ගන්ධිග්රාපහකං ඝ්රා්ණං නාසාග්රාවර්තාති විෂයො මෘත්පාෂාණදිඃ │

   10.  ඒ (නවද්රිව්ය‍යන්) අතුරෙන් පෘථිවි තොමෝ ගඳ සුවඳ ඇත්තියි, නිත්යපය අනිත්ය යයි *  ඕ දෙවැදැරුම්, නිත්ය් පෘථිවි ය පරමාණු	රූපයි, † අනිතය පෘථිවිය කාරිය රූපයි. නැවත එම කාය්ය්ූප රූප පෘථිවි තොමෝ ශරිරය ‡ ඉන්රිය   ය ║   විෂය § යන නානාත්වථයෙන් තුන්ව‍ැදැරුමි; ශරීරය නම් අප ආදින්ගේ (හෙවත් මනුෂ්යප ආදින්ගේ) ශරීරයයි, ඉන්රි්ව‍ යනම් සුගද දුගඳ යන්ගේ ගැන්ම උපදවන්නාවු නැහැඅග පවත්නා ඝ්රාැණයි, විෂයනම් මැටිගල් ආදියයි.

a.කාය්ය්වු රූපවු ඝවාදිය බුත්කල ඝටය නොව පරමාණු පමණක් පවති; එබැවින් කාය්ය්උප රූපපෘථිවිය අතිත්යදය, පරමාණු රූප පෘථිවිය නිත්ය යි කියත්. ව්ය නුකාදි පෘථිවියද උත්පාද විනාශ ශාලි බැවින් අනිත්යකයි න්යාපය මතයි.

  b. ගන්ධශවත් ශරීරය පෘථිව ශරීරයි, ගන්ධයවත් ඉන්රිව‍  ය පෘථීවි ඉන්රි‍යන්ය යි. ගන්ධ්වත් විෂය පෘථිව විෂයයි.

• නිත්යාත්වංෘ ඩ්වංසාප්ර තියොභිත්වංා ධ්වංසප්ර්තියොගිත්වංත අනිත්යිත්වංන - දිපිකා.

    නිත්‍යත්වයය නාශයාගේ ප්ර්තිකූල සම්බන්ධං රහිතත්ව්යයි අනිත්යතත්වනය තෙමේ නාශප්රෘතිකූලසම්බන්ධතවත්වයයි.

† යොව්යතනුකාවස්ස එව පරමාණුඃ - යමක් ව්යමනුකයාගේ අවයවයද හෙම පරමාණුයි - එහිම. ‡ ආත්මතො භොගායතනං ශරීරං, යදවච්ජින්තාත්මනි භොගො ජයතෙ, තත් භොගායතනං, යුඛදුඃඛ සාකෂාත්කාරො භොගඃ - එහිම.

 ආතමයාගේ භොගයට ස්ථානය ශරිරයයි; සමක අවච්ජින්නව තිබෙන ආත්මයෙහි භොගය උපදිද ඒ භොගායතනයයි. සුවදුක් ප්ර්ත්ය ක්ෂව කරන්නේ භොගයි.

║ ශඛෙදතරොදභුත විශෙෂ ගුණනාශ්රයයත්වෙව සති ඥනකාරණමනස්සං‍යොගාග්ර යත්වංෙ ඉන්රිවිශෙයත්වංද - එහිම. § ශරීරෙන්රි්රි ය භිනෙතා විෂයඃ - එහිම

5

11. ශිතස්පශිවත්යද ආපඃ │ තාශ්ව විවිධා නිත්යාෂ අන්ත්යාරච, නිත්යාඃත පරමාණු රූපාඃ, අනිත්යාඃ කාය්ය් ව රූපාඃ. තාඃ පුනස්ත්රි විධාඃ ශරිරෙන්රිපාඃ ය විෂයභෙදාත්. ශරිරං වරුණලොකෙ. ඉන්රිුනස යං රසග්රාදහකං රසනං ජිහ්වාග්ර්වර්තනති, විෂයඃ සරිත්සමුද්රාලදිඃ ║

  11.   සිහිල් පහස් ඇත්තාහු ජලයෝයි, එවුහුද නිත්ය.යහ අනිත්ය්හයි දෙවැදැරුමිවෙති; නිත්යස අප්හු පරමාණු රූපය හ, අනිත්යායෝ කාරිය රූපයෝයි, ඒ කායිරූප අප්හු නැවත දෙහය, ඉන්රිුද් ය, විෂය යන නානත්වැයෙන් තුන් වැදැරුම් වෙති (ජලය) දෙහය වරුණ භවතෙහි පවති, ඉන්රිිය  යනම් දිව් අග පවත්නා රසගන්වන හෙතුයි, විෂයනම් නදි මුහුදු ආදියයි.

  a.  හයිඩ්රොූජන් නම් වායුව එක් භාගයක්ද ඔක්සිජන් නම් වායුව අටභාගයක්ද සංයොග විමෙන් ජලය හටගෙණ තිබෙයයි යුරෝපීය ශාස්ත්ර්ඥයන්ගේ මතයි.

12. උෂණ ස්පර්ශයක වතේතජඃ තද්විවිධාං නිත්යදමනිත්ය්ව, නිත්යංන පරමාණු රූපම් අන්ත්යංස කාය්ය්ේතජරූපම්, පුන ස්ත්රි්විධං ශරීරෙන්රිපම් යවිෂයභෙදාත්. ශරීරවමාදිත්යය ‍ලොකෙ. ඉන්රි්රි යං රූපග්රාරහකං චක්ෂුඃ , කෘෂණතාරා ග්රවවර්ත්ති, විෂයශ්චතුවිධො භෞමදිව්යොපදය්ය්ර කර ජභෙදාත්, භෞමං වහන්යා්දිකම්, අබිනධතං දිව්යංභ විදාදාදි. භුක්තාන්ත පරිණමහෙතු රෞදය්ය්ම්යම්, ආ කරජං සුවර්ණෞණදි │

  12.  තෙජස තෙමේ උණු පහස් ඇත්තේය, එ නිත්යංය අනිත්යමයි දෙවැදැරුම්වේ; නිත්යතතේජස පරමාණු ස්වභාව ඇත්තේය, අනිත්ය් තෙජස කාය්යාරු  කාරයි, නැවත ශරීර, ඉන්රිවහන ය, විෂය යන භෙදයෙත් කාය්ය්හක රූප තෙජස තුන් වැදැරුම් වේ. ශරීරය සූය්ය්ැවත භවනයෙහි පවති,  ඉන්රි  ක යනම් රූපය ගන්වන ඇසයි, කලුරුවා මැද පවත්නේයි; භුමිජය, දිවිජය, උදරජය, ආකරජයයි යන භෙදයෙන් විෂය සිවුවැදැරුම්වේ,  ගිනි ආදිය භුමිජයි, විදුලි ආදි ජලයදර * කොට ඇත්තේ දිවිජයි, අනුභළුකළ ආහාරයාගේ සැපවිමට හේතුවුයේ උදරජයි, රන් ආදිය ආකරජයි.

 * ආපඃ ඉන්ධආනාත් යස්යාවා, ආදගිරින්ධිනං දිපනං සස්ය් තත් අධින්ධයනං - නිරුක්ති ජලයදරකොට ඇත්තේ යමෙකුටද නොහොත් ජලයෙන් දිපතිය යමෙකුටද ඒ අ බින්ධකනනිමි.

6

  a.  එලිය හා උෂණයාගේ වෙනසක් සන්යක මතයෙහි පෙන්වා නැත්තේය එරෝපාකාර යන්ගේ ශාස්ත්රිවල මේ දෙකේ සමානතා බො‍හෝ ඇතිබැව් කියාතිබෙන නමුත් දෙකම එකක්ද වෙන වෙන දෙකක්ද යනබව තවම පරික්ෂාෙකර නිශ්චයකට නොපැමිනි බැව් පෙනේ.

  b.  කෘෂණතාරාග්රියෙන් නික්මෙන තෙජසින් ආර්ථකයාගේ රූපය ග්රපහණය කරණු ලැබේයයි න්යානය මතයෙහි උගන්වා තිබේ.
    ඒරෝපාකාරයන්ගේ මතයෙහි එසේනොව යමකට එලියවැටි එයින් කෘෂණමණ්ඩලයට ඡායාව පැමිනිවිට පෙනිම ලැ‍බේනබව කියා තිබේ.
   බෞඬමතයෙහි රූපය හා චක්ෂුිව එක්විමෙන් පෙනිම ලැබේනබව කියා  තිබේ.

  a.  කෑ අහර දිරවිමට හටගන්නා අග්නියෙන් ශරිරයාගේ උෂ්ණත්වේය පවත්නේයි ලිබැග්නම් යූරෝපීය පඬිහුගේ මතයි මෙය න්යාගය මතයටත් අවිරුඬයි. 

b. අතිශය වහනි සංයොගයෙන් පාව රන් ආදියෙහි ද්රයවත්විය නො නසින බැවින් රන් ආදිය පෘථිව ද්රිව්යංයක් නොවෙයි නෛමිත්තික ද්රතවත්වයය ඇතිබැවින් එහි ජලත්වදයකුත් නැත්තේය    * රුපවත්වු බැවින් වායු ආදියෙහිත් අන්තර්ග ත නොවෙයි එබැවින් සුවර්ණතණාදිය තෙජසයි න්යාපයමතයි.

 e.  රත්රන් මේ සියල්ලෙන්ම වෙන්වු අන්යත ද්රඅව්යාතය කැයි මීමාංසකයි යූරෝපිය මතයෙහි ද එසේමය.

13. රූපරහිතස්පර්ශ්වාන්වායුඃ, සවිවිධො නිත්යොර S නි ත්යයශ්ච, නිත්යඃ් පරමාණුරූපො S නිත්යඃ කාය්ය්ඃෙනරූපඃ, පුනස්ත්රිතවිධඃ ශරිරෙන්රියි යය විෂය භෙදාත්, ශරිරං වායුලොකෙ. ඉන්රි්්ය යං ස්පර්ශසග්රාිහකං ත්වික් තච්චස එව ශරිර වතිති. විෂයො වෘක්ෂායදි කම්පනහෙතුඃ මාහවායුඃ ║

 13.  වාතය තෙමේ රූ රහිත පහස් ඇත්තේයි ඒතෙමේ නිත්යුය අනිත්ය්යි දෙවැදැරුම් වේ; පරමාණු රූපවුයේ නිත්යසයි කාය්ය්ිත  රූපවුයේ අනිත්යදයි නැවත (එම අනිත්ය  වායුව තෙමේ)  ශරීරය; ඉන්රියුඃ ය, විෂය යන භෙදයෙන් - තුන් වැදැරුම්වේ. ශරිරය වායු ලොකයෙහි වෙයි. ඉන්රියුඃ යනම් මුළු සිරුර පතළා වූ පහසගන්නා සිවියයි, විෂයනම් රක් ආදිය සෙලවිමට හෙතුවු මහා වාතයි.

9  නමුත් දියෙහි පවත්නේ නෛමිතතික ද්රවවත්වහයි.  උෂ්ණභාවයෙහි දිය මිදේ.

7

   a. ඔක්සිජන් නම් වායුම එක් භාගයක්ද හයිඩ්රො‍ජන් නම් වායුව සතර භාගයක්ද කාර්බොනික් ඇසිඩ්නම් වායුව ඉතා ස්වල්පයක් ද සංයොග විමෙන් වායුව හටගෙණ තිබෙයි ඒ වායුව ඝන අඟුල් සියයක් වියට තිස්එකක් බරය, ශබ්දය ගුණකොට ඇත්තේයයි යූරෝපිය ශාස්ත්රකඥයන්ගේ මතයි.
 

14. ශරීරාන්තස්සචාරිවායුඃ ප්රාෝණඃ ‍සචෛකො S ප්යුභ පාධිභෙදා තප්රා ණපානාදි සංඥං ලභතෙ ║

14. සිරුර ඇතුළත හැස‍ිරෙන්නාවු වායුවතෙමේ ප්රා‍ණ නමි. ඒ තෙමේ එකක්වුයේත් ආශ්රපය භෙදයෙන් ප්රාරණ අපාන ආදි නම් (පසක්) ලබයි. *

15. ශබ්ද ගුණකාමාකාශං කචෛවකං විභු නිත්ය ච │

 ‍15.  ආකාශ්යක තෙමේ ශබ්දය ගුණකොට ඇත්තේය ඒ වනාහි එකෙක්මැයි සියලු (පෘථිවිජල තෙජස් වායු මනස්යන )  මුර්තකත ද්රවව්ය් සංයොගයි † නිත්යුදවේ.

 a. යමක  (විශෙෂ) ගුණය ශබ්දයද ඒ ආකාශයි,  න්යා්ය මතියි,
 b.  එක එක ඉන්රිව   යට එක එක භුතයක් නියමකරණ නෛයාසිකයෝ පවිත්රැ ජල තෙජස් වායුන්ගේ ගන්ධියක් නොමැති හෙයින් පෘථිවිය පමණක් ගන්ධ්වත්ය. පෘර්ථකව ඉන්රි් පෘය ඝ්රාධණයයි කියාද, තෙත් ගතිය නැති කල්හි රසය නොදැනෙන හෙයින් ජලයෙන්රිඑ   ය දිවයයි කියාද, තෙජස් අභාව ක්ලහි යමක රූපය ප්රහත්ය්ක්ෂථ නොව‍න හෙයින් තෛජසෙන්රිය   ය අක්ෂිරයයි කියාද, සර්ව ව ශරීර ව්යා පිවු වායුව ‍ෙනාමැති කල්හි සපාර්ශ න ප්රරත්ය‍ක්ෂියක්  නැතැයි සලකා වායවින්රිෙයි ය ජවියයි  කියාද නියමකරති, මෙසේ නියමකොට ශ්රොවත්රෙූන්රිනැ  යට භුතයෙක් නියම කිරිම් වසයෙන් ශබ්දය ගුණකොට ඇත්තේ ආකාශයයි  කියති.
  නුමුත් වායුව නැති තැන ශබ්දයක් නැතිබවද වාතය දෙගුණයක් ඝනවු කල ශබ්දයද දෙගුණයක් දුර ඇසෙන බවත් යුරෝපීය ශාස්ත්ර ඥයන්ගේ මතයි.
  ශබ්දය  ඉඬිග්රිුසි තත්පරයකට අඩි 1130ක් දුර ගමන්කෙරේ - මෙසේ අතේ නාළි හයක් වැටෙන කාලයේදි ශබ්දය සැතැප්මක් දුර ගමන්කෙරේ.

 *  ප්රාේණෙ S සමානයොවා ද්ර.නව්යනනොව වායුව - අමරකොට
 † සර්වේව මුර්තSත ද්රවව්ය‍ ¬සංයොගිත්වංස විභුවත්වං , මුත්තාත්වාම ක්රි යාශ්රවයත්වං්. පෘථිවපේතජේවායු මනාංඬ පෘථිව්යාිපේතජො වායවාකාශ පචකංක භුතපද වාව්යංර භූතත්වය නාම බහිරින්රිා   ය ග්රා හ්යං විශෙෂ ගුණවත්වභ - න්යා‍යබොධිනි.
  සියලු මුත්තද්ර ව්ය‍ සංයොභිබව විභූත්ව‍යයි. මුර්තාතත්වකය වනාහි ක්රිදයාශ්රදසත්වංයයි. පෘථිවි ජල තේජස් වායු මනස් යන මොහු මුර්තේතයෝසි:  පෘථිවිජල තෙජස්වායු ආකාශ යන පස භුතපදි  වාච්ය.යෝයි. භූතත්වනයනම් පිටත ඉන්රිිජා යයත් විසින් ග්ර හණය කටහැකි විශෙෂ ගුණවත් බවයි.

8

16. අතිතාදිව්යයවහාරහෙතුඃ කාලඃ සචෛකො විභු නිත්යෂශ්ච │

 16. අතිතාදි ව්යුවහාරයට කාරණවුයේ කාලයයි, භෙද එකෙකමය, සර්වව (මූර්ත6ද්රාව්යත) සම්බන්ධණයි. නිත්යකද වෙයි.

17. ප්රාාච්යාදදි ව්යයවහාර හෙතුදික්. සාචෛකා විභවි නිත්යා්ච │

 17.  පූර්වාචදි  ව්යවවහාරයට කාරණවන්නි දිශායි. ඕතොමෝ  එකක්වි, සර්වපවසම්බන්ධ නිද නිත්යටද වන්නීය.
   a. උදයපර්ව්තයට ලංවු දිසාව ප්රා්වීනම්, අස්තපර්වෝතසන්තවු  දිසා ව ප්ර තිවිනම්, මෙරු පර්වලතාසන්නවු දිසාව උදිචිනම් මේරු පර්වයතයට ව්ය‍වහිතවු දිසාව අවාවිනම්යි න්යාදයබොධිනියෙහි පෙනේ.

18. ඥනාධිකරණ මාතමා ස විවිධො ජිවාත්මා පරමා ත්මාචෙති. තමාචෙති, තත්රෙවශ්වරඃ සර්වචවඥඃ පරමාත්මා එක එව සුඛදුඃඛාදි රහිතඃ, ජිවඃ ප්රෙති ශරිරංභිනේතා විභු නිත්යඥශ්ව.

   18.  ආත්මය තෙමේ ඥනයට ආශ්රශයත්වියයි. ඒ තෙමේ ජිවාත්මය පරමාත්මයයි දෙවැදැරුම්වේ.  ඒ දෙදෙනාගෙන් ඊශ්වරවු සියල්ල දන්නා පරමාත්මය තෙමේ එකෙක්මය, සුවදුක් ආදියෙන් තොරය;  ජිවාත්මය * තෙමේ  ශරිරයක් පාසා බිඳුනේද මුතිත සම්බන්ධ්ද නිත්යලද වෙයි.

19. සුඛාද්යාපලබධිසාධනම්න්රි‍ොරයයං මනඃ තච්ච ප්රේත්යාරතම නියතත්වා දනන්තං පරමාණුරූපං නිත්යංයච │

19. මනස තෙ‍මේ † සුව ආදි දැන්මට ‡ හෙතුවු ඉන්රිෙමේ යයි, ඒ මානසෙන්රි් යත් ආත්මයක් පාසා නියත බැවින් අනන්තයි පරමාණු රූපද නිත්යනද වේ.

 a. එක එක ආත්මයට එක එක මනස අවශ්යරයි, ආත්මයන් අනන්ත බැවින් මනසුත් අනන්තයි.
 b. ද්රඑව්යඑ නිරූපණයකොට තදනත්තරව ගුණ නිරූපණය කරන්නහ අථයි කිහු.

• සුඛාද්යාපශ්රමයත්වාංඅ ජිවස්යද ලක්ෂයණං - දිපිකා

† ස්පශි රහිතත්වෙශ සති ක්රිඅයාවත්වංය මනසො ලක්ෂයණං - දිපිකා ‡ උපලබ්ඩිර්නා්ම සාක්ෂිත්කර - න්යමයබොධිනී

9

   					අථගුණ 8_

20. චක්ෂුනර්මාකත්රතග්රායහ්යොො ගුණෙන රූපම්, තච්ච ශුක්ල නීල පීත රක්ත නීල පීත රක්ත හරිත කපිශ චිත්රි භෙදාත් සප්තවි ධං- පෘථිවි ජල තෙජොවෘත්ති, තත්ර පෘථිව්යාංෙ සපත විධම්. අභාස්වරං ශුකලං ජලෙ, හාස්වරං, ශුකලච තෙජසි │ නැවත ගුණයෝ ( නිරූපණය කරණු ලැබෙති.)

 20.  රූපයතෙමේ ඇස පමණින් ගතයුතුවු ගුණයයි. ඒ රූපයද - සුද, නිල, කසාවණ, රත. පලාවණ. කිඹුල්වණ, චිත්රචය යන නානත්වකයෙන් සත් වැදැරුම් වේ; පෘථිවි ජල තෙජස් යන මෙහි පවත්නේය, උන් අතුරෙන් පෘථීවියෙහි සත් වැදැරුම් රූපයම පවවත්නේයි; නොබබලන සුදුරූපය දියෙහි පවත්නේය;  සුදුවුද බබලන්නාවුද රූපය තෙජස්හි  පවත්නේයි.

  a. වර්ණවණය තෙජස්හි පමණක් ම පවත්නේය, තුනැස් විදුරකින් තෙජස්, බෙදූ ප්ර්ධාන වර්ණරණයෝ දක්නා ලැබෙති, ලෝකයෙහි නානා ද්රවව්යස නානාවර්ණනණව පෙණෙන්නේ තෙජස්හි වන කිසි වර්ණණණයෙක් ආකර්ෂ,ණයකොට කිසි වර්ණනණයෙක් බැහැර කරණ ශක්තියක් ඒ ඒ ද්රරව්යෂයන්හි පිහිටි බැවිනැයි ‘නිවුටන්’ විසින් කියනලදි.

 b.  පිත රක්ත හරිත යන වර්ණරණ තුන ප්ර ධානයි;  මෙම වර්ණනණ ආන්යොවන්යණ  සම්මිශරුb.ණයෙන් අන්යි වර්ණුණයෝ හටගන්නාහයි යූරෝපීය පණ්ඩිත මතයි.

21. රසනග්රාබහ්යො ගුණෙ රසඃ, සච මධුරාමල ලවණ කටු කෂාය තික්තභෙදාත් ෂඩ්විධඃ - පෘථිවිජලව ත්තිඃ, පෘථිව්යාංල ෂඩ්විධඃ, ජලෙ මධුරඑව │

  21.  රසයතෙ‍මේ දිවින් ගතයුතු ගුණයි, හෙද මිහිරිය, ඇඹුල්ය, ලුණුය, කුළුය, කසටය, තිකතය යන නානත්වේයෙන් සවැදැරුම් වේ; පොළෝ දියදෙක්හි පවත්නේය, පෘථිවියෙන් සවැදැරුම් ගුණයම පවති; ජලයෙහි  මිහිරි රසය පනමණෙක් මැයි.

 a. ජලය රස රහිත ද්රැව්යවයෙකැයි සමහරු සිතිති,
                                            B

10

22. ඝ්රා ණග්රා හ්යො ගුණෙ ගන්‍ධඃ, සච විවිධඃ සුරභි රසුරභිශ්ච, පෘථිවිමාත්ර වෘත්තිඃ │

 22.  ගන්ධ ය තෙමේ නාසයෙන් ගතයුතු ගුණයි, හේතෙමේද සුගඳ දුගඳ යයි දෙවැදැරුම් වෙයි;  පෘථිවියෙහි පමණක්ම පවත්නේයි.

   a. එක්කෙනෙකුට සුගඳයි හැ‍ඟෙන්නක් අනික් කෙනෙකුට දුගඳයයි හැ‍ඟෙන්ටත් පුළුවන් හෙයින් මෙම භෙදය ගන්ධ්යා‍ගේම භෙදයක් නොව උනුන්ගේ අපෙක්ෂා් බුඬි භෙදයෙකැයි හැ‍ණඟේ. 
 b.   ගඳ දැනෙන්නේ කපුරු අදියෙහි අණු නාසයතුළට පැමිණිමෙ  නැයි යුරෝපීය ශාස්ත්ර්ඥයන්ගේ මතයි.

23. ත්ව්ගින්රි ය මාත්රයග්රාමහ්යොප ගුණඃ ස්පර්ශුන්, සච ත්රිනවිධඃ

ශිතොෂණානුෂණාශිතභෙදාත් පෘථිව්‍යපේත‍ජෝ වායුවෘත්තිඃ, තත්ර‍ ශිතො ජලෙ, උෂ්ණසේතජසි, අනුෂ්ණාශිතඃ පෘථිවි වායෙවාං │

 23.  පහස තෙමේ ත්ව,ගින්රිශ   ය පමණින් ගතයුතු ගුණයි;  හෙද සිහිල, හුණුය, නුහුණු නොසිතයයි යන භෙදයෙන් තුන් වැදැරුම් වෙයි, පෘථිවි, අප්, තෙජස්, වායු යන චතුෂ්කයෙහි පවත්නේය; ඔවුන් අතුරෙන් ශතගුණය තෙමේ උදකයෙහි වේ. උෂ්ණ ගුණය තෙමේ තෙජස්හි වෙයි, නුහුණු නොශිත ගුණය තෙමේ පොළෝ වා දෙක්හි වෙයි.

 a. ශිත ගුණය උෂ්ණත්වඋය අඩුවුබව පමනෙක; ස්පර්ශ  කරන්නාහුගේ ශරීරයාගේ උෂ්ණත්ව යට අඩුවු උෂ්ණගුණය ශිතයයි කියාද, අධිකවුයේ උෂ්ණයයි කියාද, ධර්මඅමච්න්තාවෙන් සලකනු ලැබේයයි, යූරෝපීය ශාස්ත්ර ඥයන්ගේ මතයි.

24. රූපාදිචතුෂ්ටයං පෘථිව්යාං පාකජමනිත්යෙචථ, අන්යශත්රායපාකජං නිත්ය්මනාත්යාව, නිත්යාගතං නිත්යිම්. අන්ත්යරගතමනිත්යාම් │

  24.  රූපාදි සතර පෘථිවියෙහි තෙජස් සංයොගයෙන් හට ගත්තේ * වෙයි අන්ත්යරද වෙයි;  (ජලාදි)  අනික් තැන තෙජස් සංයොගයෙන් හටගත්තේ නොවෙයි. නිත්ය ද අනිත්යයද වෙයි,  (පරමාණවාදි)  නිත්යග ගතවුයේ නිත්ය යි,  (කාය්ය්යා රූප වූ ම්ය්ණුකාදි) අනිත්යයගතවුයේ අනිත්යයයි.

• පාකොගාම විජාතිය තෙජසසංයොගඃ - න්යාායබොධිනි.

    පාකයනම් විජාතිය තෙජස් සංයොගයයි.

11

 a. පෘථිවියෙහි ඇත්තාවු රූපාදි සතර යම් කාරණයකින් පාකජද එසේ පාකජවු නිත්යාපෘථිවියෙහිද අනිත්යංපෘථිවියෙහිද ඇති සියලු රූපම අනිත්යායි;  ජලාදියෙහිවු රූපාදි සතර යම් කාරණයකින්  අපාකජ වේද, නිත්යප අනිත්යජ වෙයි යනාත්ථීහයි, නිත්යි (පරමාණු) ගතවූ  යේ නිත්යජයි, අනිත්යං (ව්යටණුකාදි) ගතවුයේ අනිත්යීයි.

25. එකාදිව්ය.වහාරහෙතුස්සඬ්ධයා, සා නවද්ර)ව්ය වා තතිඃ, එකාදි පරාඬි පය්ය් න්තා. එකත්ව න්තිත්ය)ම නිත්ය‍ච, නිතයගතං නිත්යාම් අනිත්යපගතමනින ත්යයම්, චිත්වාමදිකන්තු සර්ව වත්රාජනිත්යයමෙව │

  25.  සඬධ්යා් තොමෝ එක ආදි ව්යමවහාරයට කාරණයි ඕ තොමෝ නවද්රයව්ය.යෙහි පවත්නේයි, එක ආදියෙහි පටන් පරාඬිය ආවසන්කොට ඇත්තෙයි. එකත්වයය නිත්යොද අනිත්යිද වෙයි. නිත්යව ද්රයව්ය ගතවුයේ නිත්යයයි, අනිත්ය  ද්රකව්යයගතවුයේ අනිත්යායි, විර්භාරවාදිය වනාහි හැමතැනම අනිත්යිමැයි.

a. පරාඨිය ලීලාවතියෙහි මෙසේ කියනලදි.

1 එකස්ථාන 10 දශස්ථාන 100 ශතස්ථාන 1000 සහස්රාස්ථාන 10000 අයුතස්ථාන 100000 ලක්ෂනස්ථාන 1000000 ප්රෂයුතස්ථාන 10000000 කොටිස්ථාන 100000000 අර්බු්දස්ථාන 1000000000 අබ්ජස්ථාන 10000000000 බර්ටසස්ථාන 100000000000 නිබර්වථස්ථාන 1000000000000 මහාපදමස්ථාන 10000000000000 ශඩ්කුස්ථාන 100000000000000 ජලධිස්ථාන 1000000000000000 අන්ත්යථස්ථාන 10000000000000000 මධ්ය්ස්ථාන 100000000000000000 පරාඨිස්ථාන. 12

26. මානව්යාවහාරාසාධාරණකාරණං පරාමාණං; නවද්රගව්ය්වෘත්ති තච්ච චතුර්ව0ධං අණුමහද්දිභිං හ්රණස්වචෙති │

 26.  පරිමාණ තෙමේ, මිනුම් ව්ය්වහාරයාගේ ආසාධාරණ හෙතුයි; ද්ර්ව්යද නවයෙහි පවත්නේයි, හේතෙමේද ක්ෂු,ද්ර්ය, හ්රරස්වයයි සතර වැදැරුම් වෙයි.

    a.  මෙය මෙපමණයි යන රූපයාගේ ශබ්ද ප්ර්යොග පරිමාණයයි.

27. පෘථග්ව්යමවහාරාසාධාරණකාරණං පෘථක්ත්වංව සර්විවද්ර ව්යයවෘත්ති │

 27.  පෘථකත්වාය * වෙනස්ය යන ව්යාවහාරයට අසාධාරණ හෙතුයි;  හැම ද්ර ව්ය.යෙහි පවත්නේය.

28. සංයුකත් ව්ය වහාරාසාධාරණෙ හෙතුඃ සංයොගඃ සර්ව වද්රතව්ය‍වෘත්තිඃ │

 28.  සංයොගය  † තෙමේ සම්බන්ධග ව්යාවහාරයට අසාධාරණ හෙතුයි, සියලු ද්රවව්ය.යෙහි පවත්නේය.

29. සංයොගනාශකො ගුණෙ විභාගඃ, සව්ර්වයද්රයව්යා වෘත්තිඃ │

  29.  විභාගය තෙමේ සම්බන්ධඃ නාශක ගුණයි, සියලු ද්රවව්යයයෙහි  පවත්නේයි.

 a.  සංයොගයට ප්රතතියොගිවු ධ්වංසයට ජනකවු ගුණත්වණය විභාගයාගේ ලක්ෂ ණයි.

30. පරාපරව්ය.වහාරාසාධාරණකාරණෙ පරත්වාංපර ත්වෙව, පෘථිව්යාෂදි පෘථිව්යා.දි චතුෂ්ටසමනොවෘත්තිනී, තෙ විචිධෙ දික්කාතෙ කාලකෘතෙච, දුරසෙථ දික්කෘත ම්පරත්වංෙ, සමිපසෙථ දික්කෘ තමපරත්වදම්, ජ්යෙෙෂෙඨ කාලතම්ක පරත්වංස, කනිෂේඨ කාලකාතමපරත්වමම් │

 *  ඉදමසමාත් පෘථගිනි ව්ය වහාර කාරණමිත්යාථීඃ - දිපිකා.
      මෙය මෙයින් වෙන්ය යන ව්යයවහාර කාරණයයි  සනාථියි.

      ඉමෞ සංයුකතාවිති ව්ය වහාර හෙතුරිත්යයතීඃ - දිපිකා.
      මොහු දෙදෙන එකතුව පවතිනි යන ව්යහවහාර කාරණය සංයොගය සනාථයි.

13

 30.  පරත්වපය අපරත්ව ය දෙදෙනා පරය අපරය යන නව්ය වහාරයට අසාධාරණ හෙතු වෙති. පොළෝ ආදි භුත චතුෂ්ක යෙහිහා මනසෙහි පවතිත් ඔව්හු, දිශා කෘතය, කාල කෘතයයි දෙවැදැරුම් වෙති. දිගින් කළ පරත්වවය දුරුවු දෙයෙහි පවති;  දිගින් කළ අපරත්ව ය ලඟ දෙයෙහි වෙයි;  කාලයෙන් කළ පරත්වුය වැඩිමහල්ලා කෙරෙහි පවති,  කාලයෙහි කළ අපරත්ව ය බාලයා කෙරෙහි පවති.

31. ආද්යා පතනාසමවාසි කාරණං ගුරුත්වං් පෘථිවිජල වෘත්ති │

 31.  ගුරුත්වකය තෙමේ ප්රෙථම පතනයට අසමවාසි කාරණයි පොළෝ දිය දෙක්හි පවත්නේයි.

 a. ප්රකථම පතනය ගුරුත්වෙය කරණකොටගෙණවු කල්හි බිතියාදි පතනය වෙගාසමවාසි කාරණයෙන් වේයයි නෛයාසික මතයි.
 b.  ගුරුත්වෛයට කාරණය ආකර්ෂ ණ ශක්තියයි යූරෝපීය ශාස්ත්රයඥයන්ගේ මතයි. තල්ගෙඩියේ විතියාදි පතනයෙහිදි පෘථිවියට වඩා ලංවි මෙන් ආකර්ෂයණ ශක්තිය අධිකවි වේගයද වැඩිවේයයි කියත්.
c . තල්ගෙඩිය වැටෙන්ට පටන්ගත්  තැන්සිට ‍වේගය වැඩිවෙන ක්ර‍මය මෙසේය.

‍

       ඉංග්රිදසි තත්පර එකක් හෙවත් මිනිත්තුවක ගැටෙන් පංගුවක කාලය ඉක්මයන අතරේදි අඩි දහසයයි. දෙවෙනි තත්පරයේදි වේගය තුන්ගුණයක් වැඩිවේ එනම් අඩි 48 ක් බසි. 3 වැන්නේ දි වේගය පස් ගුණයක් අධික වේ එනම් අඩි අසූවක් වේ - මෙසේ 1, 3, 5, 7, 9, 11, 13, යි යන මේ ගුණයෙන් පෘථිවියට හල්ගෙඩිය ලංවෙන්ට වෙන්ට වේගයද අධිකවේ.

33. ආද්යා ස්ය්න්දිනාසමවාසිකාරණං ද්රවවත්වංය -පාථව්යහ පේතජො වෘත්ති, තද විවිධං සාංසිඬිකාං නෛමිත්ති කච, සාංසිඬිකං ජලෙ, නෛමිතතිකං පෘථිවි තෙජසොඃ, පෘථිව්යාංා ඝාතාදෞ අගනිසංයොග ජන්යංි ද්ර්වත්වෘමි, තෙජසි සුවර්ණරණාදෞ

32. ද්රජවත්වවය තෙමේ ප්රකතම වැගිරියාමට අසමවාසි කාරණයි, පොළෝදිය තෙජස්හි පවත්නේයි; ඒතෙ‍මේ සාජසිඬිකය නෛමිත්තිකයයි දෙවැදැරුම් වෙයි, එහි සාංසිඬිකය ‍ දියෙහි වේ. නෛමිත්තිකය තෙමේ පෘථිවි තෙජස් දෙක්හි වෙයි.

14

ගිතෙල් ආදියෙහි සම්පර්කසයේන හටගන්නා ද්රහවත්වතය පෘථිවියෙහි පවන්නේය. රන් ආදියෙහි අග්නි සම්පර්කඬයෙන් හටගන්නා ද්රිවත්වතය තෙජසෙහි පවන්නේය.

  a.  පෘථිව්යකප් තෙජස් තුණෙහි නෛමිතර්තෛක ද්ර වත්වජය මුත් සාංසිඬික ද්රවවත්ව යක් නැත්තේය, ජලාදියෙහි ද්රයවත්ව ය තෙජස් සංයොගයෙන් ඉපදි තිබේ. තෙංස් අඩුවු කල්හි ජලපාරදාදියෙහි ද්රදවත්වපනාශය දක්නා ලැබේ යයි යූරෝපිය ශාස්ත්රලඥයන්ගේ මතයි.
  
  b. තෙජස් සංයෝගයෙන් උපද‍නේ නෛමිත්තිකයි එයින් හිනනවුයේ සාංසිඬිකයි.

33. චූර්ණඥණාදිපිණ්ඩීභාවහෙතුර් ගුණඃ සේනහො ජලමාත්රඑවෘත්තිඃ │

 33.  සෙනහයතෙමේ චූර්ණෙණාදියගේ පිඩුවිමට * හේතුවු ගුණයි, දිය පමණෙක්හි පවත්නේයි.

34. ශ්රොිත්රතග්රාුහ්යොග ගුණශ්ශබ්දඃ ආකාශ මාතරා│සවෘත්තිඃ සවිවිධඃ ධවන්යාහතමකොවර්ණජණාතකම කාශේචති, ධවන්යා තමකො භෙර්ය්යා‍දෞ. වර්ණාණාත්මකඃ සංස්කෘත භාෂාදි රූපඃ │

 34.  ශබ්දයතෙමේ කණේණන්රිර්  යෙන් ගතයුතු ගුණයි. ආකාශයෙහි පමණක් පවත්නේයි;  එතෙමේ රවාත්මකය අක්ෂි‍රාත්මකයයි දෙවැදැරුම්;  රවාත්මක ශබ්දය බෙර ආදියෙහි පවති,  අක්ෂ‍රාත්මක ශබ්දය සංස්කෘත භාෂාදි ආකාරයි.

  a.  ශ්රොේත්රෙෂන්රිරා  යෙන් උපදින ඥනනයට විෂයවු ගුණය ශබ්දයාගේ ලක්ෂශණයි.  

  b. ශබ්දය උපන් දෙසපටන් කණදක්වා නිමිත්ත පවතින් ශබ්දධාරා උපදිත් එහි පූර්ව වශබ්දය පසුහබ්දයට කාරණයි  නෛයාසිකමතියි

 c.  ඉංග්රිුසි තත්පරයකට ශබ්දය අඩි 1130  ක් දුරගමන්කරණ බව ජොයිස්නම් ඉංග්රීරසි පණ්ඩිතවරයා කියාතිබේ.

 *  පිණ්ඩිභාවොනාම ධාරණකෂිණහෙතුභූතො විලක්ෂඩණ සංයොගඃ - න්යාරයබොධිනි.  පිඬුබැවිනම් ධාරණ ආකෂණයන්ට හෙතුවු අන්ය  ලක්ෂකණ සංයොගයයි.

15

35. සව්ර්විව්යමහාර හෙතුබුඬිර්ඥණනම්, සා විවිධා. ස්මෘති රනුභවශෙවති │

 35.  සියලු ව්යිවහාරයට *  හෙතුවු බුඬි තොමො † ඥනයි. ඕතොමෝ ස්මෘතිය අනුභවයයි දෙවැදැරුමි.

36. සංස්කාර මාත්රිජන්යංා ඥනං සමෘතිඃ, තදහින්නං ඥනමනුභවඃ, විවිධො යථාර්ඵොස S යථාර්ථහශ්ව │

 36. සිතිවිලි පමණකින් ඉපදියයුතු නුවන සමෘතියි, ඊට වෙනස්වුයේ (හෙවත්)   සමෘතියෙන් භින්නවු නුවන අනුභවයි. ඒ‍ තෙමේ යථාර්ථ්ය අයථාර්ථයයයි දෙවැදැරුමි.

 a. සංස්කාරයෙන් පමණක් ජන්යපවු ඥනය ස්මෘතියි, ඉන්රිථාර යාදියෙන් ජන්යමවු ඥනය අනුභවයි.

37. තවති තත්ප්ර්කාරකානුභවො යථාර්ථඃ, යථා රජතෙඉදංක රා‍ජතමිති ඥනම් සෛව ප්ර්මෙත්යුරච්යයතෙ, ත දභාවවති තතප්රෙකාරකො SනුභවොS යථාර්ථඃ, යථා ශුකතාවිදං රාජතසමිත්යා දි ඥනම්. සො ග්ර්මඃ

 37.  යථාර්ථානුභවය තෙවෙම් ඒ (ප්රාකාර) ඇති (විශෙෂ්යිත්වෝ) යෙහි ඒ ප්ර්කාරත්ව්ය දැන්මයි, රිදියෙහි මේ රිදියයි දැන්ම මේනා, ඕතො‍මෝ ප්රසමායයි කියනුලැබේ;  අයථාර්ථානුභවය තෙමේ ඒ (ප්රතකාරත්විය) නැත්තෙහි ඒ ප්රයකාර දැන්මයි, හේ මෙසේයි, මුතුබෙලිකටුවෙහි මේ රිදිය යනාදි දැන්මයි, ඒ තෙමේ භ්ර්මයි.

 a.  රිදි දැක මේ රිදි යයි යන ඥනය යථාර්ථනුභවයි. මෙහි, විශෙෂ්යෙය,  ප්ර්කාරය, සංසගියයි විෂයෝ තුන්වැදැරුම්;  රිදිය විශෙෂ්යියි, රජතත්වැය  ප්ර්කාරකයි. ඒ දෙක්හි සමවාස සම්බන්ධවය සංසර්ග යයි, ඒ (රජතත්වභ)ක ප්ර්කාරවත් (රිදියන) විශෙෂ්යගත්වායෙහි ඒ (රජතත්වහ) ප්රෙකාරය දැන්ම යථාර්ථනු භවයි. අයථාර්ථනු භවයෙහි විශෙෂ්යෂ ප්රතකාරකාදියත් මෙසේමැයි.

  *   ව්යශවහාරගශබ්ද  ප්රායොගඃ - ඥනං විනා ශබ්දප්රියොගාසම්භාවාච්ඡබදප්රයයොග රූප ව්ය‍වහාර හෙතුත්වංය ඥනය්යද ලක්ෂොණම් - න්යාපබොධිනි - ව්යරවහාරය ශබද ප්ර්යොගයයි; ඥනය නැතිව ශබ්දප්ර යොගය නුපදනාහෙයින් ශබ්දප්ර යොග රූපවු ව්යරවහාර හෙතුත්වයය ඥනයාගේ ලක්ෂංණයි.
   †   ජනාවිත්යරනුව්යරවසායගම්යංය ඥනත්වේමෙව බු‍ඬෙ  ලික්ෂයණමි - දිපිකා.
       දනිමි යන සහචාර උත්සාහ සෙව්යවවු ඥනත්වමයම බුඬියට ලක්ෂකණයි.

16

38. යථාර්ථනුභවශ්චතුවිධඃ සාක්ෂාහත්කෘත්යයනුමිත්යු්ප මිති ශාඛදභෙදාත්, තත්කරණමපි චතුවිධං ප්රාත්යකක්ෂානනුමානොපමාන ශබ්දභෙදාත් │

 38.  යථාර්ථනුභවයතෙමේ සාක්ෂාුත්කෘතිය, අනුමිතිය, උපමිතියි, ශබ්දය යන භෙදයෙන් සිවුවැදැරුම්; ඒ යථාර්ථානුභව කරණය තෙමේ ද ප්රයත්යඅක්ෂ,ය, අනුමානය, උපමානය, ශබ්දය, යන භෙදයෙන් සිවුවැදැරුමි.

39. ව්යා පාරවදසාධාරණ කාරණං කරණමි │

 39.   කරණතෙමේ ව්යාණපාරවත්වු * අසාධාරණ † කාරණයි.

a. ඝටොත්පත්තියව දණ්ඩකරණයි කුමක්හෙයින්දයත් - භ්රසමණතමක ව්යා.පාරවත් ආසාධාරණ කාරණයවු බැවිනි.

40. අනත්යවථා සිඬ කාය්ය්ැව නියත පූර්වසවවෘත්ති, කාරණමි │

 40. කාරණයතෙමේ අන්යැථා  සිඬ ‡ විරහවු කාය්ය්වවෘයාට නියතව තිබෙන පූර්ව පැවැත්මයි.

 *   ව්යායපාරත්ව්ම තජජන්යුත්වෙි සති තජ්ජන්යා ජනකත්වංන භවිතිහි දණ්ඩජන්යවත්වෙය සති දණ්ඩජන්යව සවජනකතා භ්රතමණත්මක ව්යායපාරස්ය‍ - න්යාකයබොධිනි.
     ව්යා‍පාරයද, එයිත් උපන්නේද එයින් උපන්නාහට ජනතවුයේද වෙයි - කවරගෙයි න්ද යත් - දණ්ඩෙන් උපන් බවත් දණ්ඩෙන් උපන් ඝටසට ජනකබවත් භ්රගමණත්මක ව්යා පාරයෙහි පවති.
   භ්ර මණය සවොත්පත්තියට ව්යාරපාරයි, ඒ භ්ර්මණය දණ්ඩෙන් ඉපිද එම දණ්ඩෙන්ම උපන් සවසට ජනකව පවති යනුභාවයි.
 † ආසාධාරණත්වංි අතිශයිතත්වහමති ගෘහාණ - හිරුවකති. 
 ‡  අන්ය්ථාසිඬශව  ත්රිිවිධා යෙන සහෛව සංප්ර්හි පුව්වවෘත්තිත්වඑමවගම්යනතො ත ප්රඩති තත්තෙනාන්යංථා සිඛං, යථා තනතුනා තනතු රූපං පටංප්රුති තන්තුත්ව‍ච, 2. අන්යංනප්රතතිං පූර්වාවවෘත්තිත්වෙය ශ්රුතව, යස්යත සංප්රගති පූර්වනවවෘතතිත්වාමවගම්ය තෙ. තංප්රරතිතද න්ය ථා සිඹං, යථා ශබ්දංප්රපති පූර්වතවවෘත්තිත්වෙය ඥනඑව. පටංප්රාත්යා්කාශස්යත │3 අන්යයත්රස කෘපතනියත පූර්වරවවර්තතනිනළුව කාය්ය්    සංභවෙ තස් භිනනමත්යංථා සිටං, යථා පාකජ සථලෙ ගන්ධං් ප්රිති රූප ප්රාෙගභාවස්යර. එවච අනන්යාථා සිඬ නිපතපූර්වරවවෘත්තත්වංා කාරණත්වාං  - දිපිකා
  අන්යරථා සිඬියද ත්රි විධයි,  1. යමක් සමගම යමක්හු‍ගේ යමක් ගැණන පෙර පැවැත්ම සෙවනය කරණු ලැබේද එය ඒ නිසා අන්යරථාසිඬයි. පටය ගැණ නතුව සමඟ තනතු රූපයද තනතුත්වරයද මෙනි.  2. අන්යියක්ගැණ පෙර පැවැත්ම දත් කල්හිම යමක් හුගේ යමක්ගැණ පෙර පැවැත්ම සෙවනය කරණු ලැබේද ඒ ගැණ එය අන්යවථාතිවයි. ශබ්දයගැන පෙර පැවැත්ම දන්නා කල්හි පටය ගැණ ආකාශයට අන්යනථා සිඬයි.  3.  අනික්  තැන (තුන්වැන්නෙකි) කල්පනාකරණලද  නියම පෙර පැවැත්මටම කාය්යො තපාදයෙහිදි එයින් හින්නවුයේ අනැථාසිඬයි. පැසිමෙන් උපන් තැන්හි ගඳගැණ රූපයාගේ පළමු අභාවයට අන්යනථා සිඬයි. මෙසේ අන්යඋථා සිඬනුවු නියම පෙර පැවැත්ම කාරණත්වායයි. 

17

 a. ඝටොත්පත්තියට දණ්ඩය කාරණයයි කිකල්හි ඝටය කාය්ර් ‍යයි ඝටොත්පත්තිය සඳහා දණ්ඩය ව්යා්පකයි. යම්තැනෙක ඝටොත්පත්තියක් ඇද්ද එහි ඇද්ද එහි දණ්ඩත් ඇත්තේය, මෙහි දණ්ඩය ව්යාකපක හෙයින් ඝටකාය්ය් ඇදයට පූර්විපැවැත්ම දණ්ඩෙහි දණ්ඩෙහි ඇත්තේය, ඒ කාරණ නම්: ඒ දණ්ඩයාගේ රූපාදිය අන්යඩථාසිඬයි.

41. කාය්ය්න් න් ප්රා ගභාවප්රදතියොගි │

41.  කාය්ය්ත් යතෙමේ පූර්වාවවු අභාවයට ප්රාතිකූල සම්බන්ධය වත්ත්වකයි.

 a.  උත්පත්තියට පෙරටුව සම් අභාවයක් කාය්ය්ාවපයට ඇත්තේද, ඒ අභාවයට ප්රඩතිකූල සම්බන්ධතවත්වුයේ කාය්ය්ක  යි.

   ඝටය	 උපදින්ට පළමු මෙහි ඝටයක්වෙයි, යන ‍යම් දැන්මක් උපදිද, ඒ දැන්මට විෂයවු යම් අභාවයක් ‍ ඇද්ද, ඒ ප්රාිගභාවයි. ඊට විරුඬ සම්බන්ධ‍වත් වුයේ ඝටාදි කාය්ය්ල සයි.

42. කාරණං ත්රිදවිධාං සමවාය්යවමවාසි නිමිත්ත භෙදත් යනසමවෙතං කාය්ය්ටා වමුතපද්යාතෙ තත්සමවාසි කාරණං යථා තන්නවඃ පටස්යඝ, පටගම ස්වගතරූපා දෙඃ │ කා‍ෙය්ය් ත්ණ කාරණෙනවා සනෙහකමින්තථෙ සමවෙතත්වෙය සති කාරණම ආතමවාසි කාරණං යථා තනතුසංයොගඃ පටස්යා, තනතුරූපං පටරූපභ්යණ │ තදුභය භින්නං කාරණං නිමිත්තතාරණං යථා තුරිවෙමාදිකං තදෙතත් ත්රිංවිධකාරණමඛ්යෙං සදසාධාරණකාරණං තදෙව කරණමි │

 42.  කාරණය තෙමේ, සමවාසිය, අසමවාසිය, නිමිත්තය ය න භෙදයෙන් තුන් වැදැරුමි.
   යමෙක්හි සමවාස සමබ්න්ධ වුයේ කාය්ය්සමවතෙමේ උපදනා ලැබේද ඒ සමවාසි කාරණණයි * වස්ත්රනයට නූල් සෙයිනි, එහි පවත්නා පර්ණපණාදියට වස්ත්ර ය සෙයින්ද (දතයුතු.)
*   කාය්ය්යු න් සගමින් සමවාස සමබන්ධෙඑන වර්තදනමානං සදුතපදතෙන තත් සමවාසි කාරණමි. - නිරුකති.
ජන්යාභාවෙෂු ද්රතව්යසගුණ කර්ම්ම පුත්රිරසු ද්රනව්ය  මෙම සමවාසි කරණනමි - න්යාජසබොධිනි ජන්ය භාවවු ද්රමව්ය ගුණ කර්ම‍ම යන තුනෙහි  ද්රතව්ය යම සමවාසි කාරණයයි.

18

  කාය්ය්සබ ය හෝ කාරණය සමඟ එක් අර්ථ‍යෙක්හි සමාගම ඇති (කල්හි) කාරණය තෙමේ අසමවාසි කාරණයි. හුසම්බන්ධමය වස්ත්රගයට සෙයිනි; හූ ආකාරය වස්ත්රසරූපයට මෙනි.

   ඒ දෙකින් වෙන්වු කාරණය තෙමේ නිමිත්තකාරණ නමි; වස්ත්රටයට නඩාව අලුව ආදි (වායනොප කරණයන්) මෙනි, මේ තුන් කාරණයන් අතුරෙන් යමක්  අසාධාරණ කාරණනම් හෙම කරණයි.

43. තත්රහ ප්ර ත්යමක්ෂ ඥනකරණං ප්ර ත්ය ක්ෂිමි, ඉන්රි යාර්ථ සන්නිකර්ෂොජන්යං් ඥනං ප්ර ත්ය‍ක්ෂ‍මි, තත් විවිධං නිවිකල්පකං සවිකල්පකච, තත්රෂ නිෂ්ප්ර කාරකංක ඥනං නිර්ව කල්පකම් යථා ඉදං කිවිත් සප්රවකාරකං ඥනං සවිකල්පකං, යථා ඩිත්ථො S යම්, බ්රාරහ්මණෙ S යම්, ශ්යාසමො S යමිති │

43. ඔවුන් අතුරෙන් ප්ර ත්ය ක්ෂය ඥන කරණය ප්රකත්යමක්ෂ යි ප්ර්ත්ය‍ක්ෂ‍ය තෙමේ ගොචරහා ඉන්රියාමොය සංයොගයෙන් හටගත් දැන්මයි, ඒ තෙමේ නිවිකල්පය, සවිකල්පයයි දෙවැදැරුමි; උන් අතුරෙන් ප්රනකාරයක් නැත්තාවු දැන්ම නිවිකල්පයි මේ කිසිවෙක යනුමෙනි, ප්ර කාර සහිතක දැන්ම † සවිකල්පයි, මේ තෙමේ ඩිත්ථෙය, මේ තෙමේ බ්රාකහ්මණය, මේ තෙමේ කළුය යනු මෙනි.

44. ප්රිත්යඩක්ෂථඥනහෙතුරින්රිෙමේ යාර්ථසන්නිකර්ෂමන් ෂඩවි ධඃ- සංයොගස්සංයුක්තසමවා යස්සංයුකතසමවෙත සමවාසයස්සමවායස්සමවතෙසමවායො විශෙෂණ විශෙෂ්යය භාවහෙවති │

 44.  1 සංයොගය,  2 සංයුක්තසමවාස,  3 සංයුක්තසමවෙත සමවාස. 4 සමවාස, 5 සමවෙත සමවාස, 6 විශෙෂණ විශෙෂ්ය් භාවයයි සාක්ෂාුතකෘතියට හෙතුවු ඉන්රි│ස්සය හා ගොචර සම්බන්ධහය සවැදැරුමි.

 *විශෙෂණ විශෙෂ්යව සම්බන්ධාරනවගානි ඥනමිත්යවථිඃ - දිපිකා.
 †  නාම ජාත්ය  දි විශෙෂණ විශෙෂ්යි සමබන්ධාථවගාබි හතමිත්යුථිඃ - දිපිකා.

19

45. චක්ෂුාෂා ඝටප්රදත්යවක්ෂ‍ජනනෙ සංයොගස්සන්ති කර්ෂිඃ, ඝට රූප ප්රුත්යචක්ෂෂ සංයුක්ත සමවාය සනතිකර්ෂඃ, චක්ෂුො සංයුක්තක ඝටෙ රූපස්ය සමවායාත්; රූපස්යක සාමාන්යයප්රුත්යංක්ෂෙූ සංයුක්ත සමවෙත සමවායස්සන්තිකර්ෂඃ, චක්ෂුඝස්සංයුකෙත ඝටෙ රූපං සමවෙතං තත්රය රූපත්ව්ස්යඃ සමවායාත්; ශ්රොරත්රේණ ශබ්ද සාක්ෂාකතකාරෙ සමවායස්සන්ති කර්ෂඃ, කණිවිවර වෘත්යායකාශස්ය‍ ශ්රොයත්රඃත්වාකත්, ශබ්දස්යා‍කාශ ගුණත්වායත්. ගුණගුණිතොශ්ච සමවායිත්, ශබ්දත්වව සාක්ෂා,ත්කාරෙ සමවෙත සමවා යස්සනතිකර්ෂඃ, ශ්රොාත්ර්සමවෙතෙ ශබෙද ‍ශබ්ද ත්වනස්ය, සමවායාත්; අභාවප්රකත්යශක්ෂෙණ විශෙෂණ වි ශෙෂ්යද භවස්සන්තනිකෂිඃ, ඝටාභාවවදභුතල මිත්ය්ත්රය චක්ෂුවස්සංයුකෙත භූතලෙ ඝටාභාවස්යව විශෙෂණත්වාතත් එවං සනතිකර්ෂ ෂටක ජන්යංව ඥනං ප්රෙත්යවක්ෂිමි, තත්කරණ මින්රිත්ය යං තස්මාදින්රි තකයං ප්ර්ත්ය,ක්ෂෙප්රොමාණ මිතිසිඬමි ║

ඉ ති ප්රි ත්යඑ ක්ෂ ඛ ණ් ඩඃ.

45. 1 ඇස කරණකොට ගෙණ ඝටය‍ා‍ගේ ප්ර්ත්යදක්ෂරය ඉපදිමෙහි සංයොගනම්වු සන්ති කර්ෂඑයි; 2 ඝටරූපයාගේ ප්රතතයක්ෂ්ය ඉපදිමෙහි (ඇත්තේ) සංයුක්ත සමවායනම්වු සන්තිකර්ෂෂයි, ඇසට සංයොගවු ඝටයෙහි රූපයාගේ සමවාය (සම්බන්ධිය ඇති) බැවිනි. 3 රූපයාගේ සාමාන්ය ය (හෙවත් රූපත්ව්ය) ප්රාත්යසක්ෂ‍ විමෙහි සංයුක්ත සමවෙත සමවාස (නම්වූ) සතන්කර්ෂේයි; 4 අක්ෂි සංයුක්තවු ඝටයෙහි රූපය සමවෙත (සම්බන්ධො) යි, එහි (එනම් එම රූපයෙහි) රූපත්වයය සමවාය සම්බන්ධ(වු බැවිනි; 5 කණින් ශබ්ද ගැන්මෙහි සමවාස නම්වු සන්නිකර්ෂූයි, කන් සිදුර (තුළ) පවත්නා ආකාශයතමා ශ්රොෙත්රූයවු බැවිනුත් ශබ්දය තමා ආකාශ ගුණත්ව,ය බැවිනුත් (මෙක්ශබ්ද ශ්රො ත්රා යන) ගුණන්ගේ සමවාය ඇතිහෙයිනි.

  *  ශබ්දය ආකාශයාගේ ගුණයි ශ්රොසත්රත විවරය ආකාශයයි මෙසේවු අත්ථ්ය ඉන්රිගේ  ය යන ගුණ ගුණින්ගේ සම්බන්ධ්ය, ගුණ ගුණිනොමග සමවායාත් යනු හෙයින් සමවාස සම්බන්ධ‍යි.

20

5.  ශබ්ද සාමාන්යධයාගේ ප්ර්ත්යවක්ෂග ඥනය ඉපදිමෙහි සමවෙත සමවායනම්වු සන්තිකර්ෂ ය වෙයි, කණහා සමවෙත සම්බන්ධ්වු හබ්දයෙහි ශබ්දත්ව‍ය සමවාය සම්බධවු බැවිනි.

 6.  අභාව ප්ර,ත්ය ක්ෂ්ය  (ඉපදිමෙ) හි (ඉන්රියනම ය සම්බන්ධය) විශෙෂණ විශෙෂ්යා භාවය නම්වු සන්තිකෂය වෙයි. කලය නොමැති පොළෝතලය යන මෙහි ඇසහා සංයුක්තවු පොළෝ තලයෙහි ඝටාභාවය තමා විශෙෂණ බැවිනි.

 7.  මෙසේ සනනිකර්ෂ ෂටකයෙන් උපදනා ඥනය ප්ර ත්යුක්ෂත යි, එහි කරණය ඉන්රි්තව යයි, එහෙයින් ඉන්රිා ඥ ය තෙමේ ප්රතත්ය ක්ෂඑයට ප්රරමාණයි යනු නිශ්චිතයි.

 a.  ඇසට සංයොගවන්නේ ඝටරූපයමය, ඒ ඝටරූප ප්රාත්ය ක්ෂරයට පසු මෙවැනි රූපවත්වුයේ ඝටයයි යන අනුමිතිඥනය උපදියයි යූරෝපීය ශාස්ත්ර ඥයන්ගේ මතයි.

මෙතෙකින් ප්ර ත්යික්ෂයකාණ්ඩය නිමි.

• මෙහි භුතලය විශෙෂ්ය්යි. කලයනොමැතිබව විශෙෂණයි, එවිට ඉන්රිඥන ය සම්බන්ධි භූතලයාගේ ඝටාභාවය විශෙෂණ විශෙෂ්යම භාවයි.

21 ප්රබත්යධක්ෂට නිරූපණය කොට තදනනතරව අනුමානය නිරූපණය කරන්නාහු අනුමිතියයි කිහු.

46. අනුමිති කරණමනුමානම්, පරාමර්ශො ජන්යංන ඥන මනුමිතිඃ, ව්යාපප්තිවිශිෂ්ට පක්ෂ්ධර්ම මතා ඥනං පරාමර්ශඃ, යථා වහනිව්යා‍ප්ය් ධූමවාතයං පර්වාත ඉති ඥනං පරාමර්ශඃ, තජ්ජන්යංම පර්වඥතො වහනිමානිති ඥනමනුමිතිඃ, යත්ර් ධුමස්තත්රානගනිරිති සාභවයි නියමො ව්යාමපතිඃ, ව්යා්ප්යසස්ය‍ පර්වාතාදිවෘත්තිත්වං් පක්ෂූ ධර්මඥමතා

 46.  අනුමානය තෙමේ අනුමිතියගේ කරණයි, *පරාමර්ශායෙන් උපදනා ඥනය අනුමිති නිම්. ව්යාාපතියෙන් විශිෂ්ටවු පක්ෂ ධර්ම්ම‍තාව දැන්ම පරාමර්ශ්ය වේ †, හේ මෙ‍සේය - මේ පර්වේතය ගින්නෙන් ව්යාරප්ය්වු දුම් ‍ඇත්තේය යන ඥනය පරාමර්ශ යයි, පර්වයතය පගනිමත්ය යන එයින් උපදනා ඥනය අනුමිතියයි; යම් තැනෙක දුම් අද්ද එහි ගිනිත් ඇති යන එක්ව හැසිරිමේ නියමය ව්යානප්තියි ‡; ව්යාකප්යහයාගේ පර්වඑතාදියෙහි පැවතිබව පක්ෂි ධර්මයමතායි.

a. දුම්වත් සියල්ල වහනිමත්ය පර්වදතය දුම්වත්ය, එබැවින් පර්වදතය වහනිමති‍

  මෙහි දුම න්යුතදෙශයෙහි පවස්නා හෙයින් ව්යා ප්ය යි: වහනිය අධි’ක දෙශයෙහි  පවත්නා හෙයින් ව්යා්පකිය; දුම ඇති සියලුතැනම ගින්න පවතී. නුමුත් ගින්න ඇති රත් යවටාදි ඇතම් තැනක දුම් නොපවති, එහෙත් කිසිතැනෙක ව්යාමප්යු ව්යාරපක දෙකම ඉකදෙශයෙහිත් පවතී, එනම් සමව පවති.

• කරණං ව්යාදප්තිඬිභාවෙත් - භාෂා: (කරණය ව්යා ප්තිඥනය වේ)

† ව්යාාප්තස්යභ පක්ෂභවෘතතිත්වරඩිඃ පරාමර්ශත උව්යපතෙ - භාෂා.

  (ව්යාාප්තිය පක්ෂ‍යෙහි පැවතිබව දැන්ම පරාමශියයි කියනු ලැබේ)
   ව්යාවප්ත විෂයකං යත් පක්ෂහධම්මතා ඥනං ත්ත පරාමර්ශ  ඉත්යවර්ථඃ-දිපිකා.
   (ව්යා‍පති ගොඡරකොට යම් පක්ෂෂධම්මතා ඥනයක් ඇද්ද ඒ පරාමර්ශලය යනාර්ථ්යි).

‡ සාභවය්යං‍ සාමානාධිකරණ්යංෂ, තස්ය නියමං හෙතු සාමානාධිකරණත්යනනතා හා වා ප්ර්තියොගි සාධ්යං සාමානාධිකරණ්යත ව්යසපතිරිත්යමථ: -දිපිකා. 22

 ව්යා‍ප්යා ව්යාිපක දෙදෙනාගේ සාගවාසි නියමය ව්යායපතියයි, එය දැන්ම ව්යාාපති ඥනයයි, ව්යා‍ප්යනය පක්ෂියෙහි පැවැත්ම පක්ෂාධර්මයමතායි; මෙම ධූමානුමානයෙහි පර්වඥතය පක්ෂ යි, එහි දුම පැවතිබව පක්ෂෂධර්ම තායි.

  ව්යාිප්තියෙන් විශිෂ්ටවු පක්ෂා ධර්මිමතාව දැන්ම පරාමර්ශ යි, එනම් මේ පර්ව;තය පහනියට ව්යාාප්යාවූ දුම්වත්ය යන ඥනය පරාමර්ශරයි, ඒ පරාමර්ශ යෙන් උපන් (පක්ෂ්ය සාධ්ය‍වත්ය යන)  ඥනය එනම් පර්ව තය වගනිමත්ය යන ඥනය අනුමිතියි.

   අනුමානයෙහි අවයව ත්රෙයක් අවශ්යයයි, ව්යා‍ප්යතය නාරූපිතවූ අවයවය උදාහරණවයවයයි, දුම්වත් සියල්ල වහන්මත්ය යන මෙ‍සේය; පක්ෂ‍ ධර්මවමතාව නිරූපිතවු අවයවය හෙබවයවයයි පර්ව්තය දුම්වත්ය යනමෙයේය, අනුමිතිය නිරූපිතවු අවයවය නිගමනනම්, පර්වදතය වහනිමත්ය යන මෙසේය.

   මෙහි නිගමනයෙහි විශෙෂ්ය්ය පක්ෂ්න්ම, එහි ප්රයකාරකය සාධ්යෂ නම්. උදාහරණවයවයෙහිදි මිට අන්යකනාම කියනුලැබේ,  එහි සාධ්යයය ව්යාපපකනම්, ඒ සාධ්යයයට අන්තර්ගැතවුයේ ව්යාරප්යයනමි, * එම ව්යාතප්යහ වචනය පක්ෂපය හා සම්බන්ධයවු කල්හි හෙතු නමි, මෙම ධූමානුමානයෙහි පර්වපතය පක්ෂ්යයි වහනිය සාධ්යියි, දුම හෙතුයි උදාහරණවයවයෙහිදි ඒ දුම යනු ව්යායප්යය නමි, වහනිය ව්යාෙපකනමි.

47. අනුමානං විවිධඃ ස්වාර්ථං පරාර්ථවෙති, ස්වාර්ථං ස්වානුමිති හෙතුඃ, යථාහි ස්වයමෙව - භුයො භුයො දර්ශරනෙත යත්ර යත්රථ ධූමස්තත්රාමගතිරිති මහානස දෞ ව්යාරපතිං ගෘහිත්වාි පර්වංනසමිපං ගත්වා තද්ග තෙචාගෙන සන්දිගහානඃ පර්වවතෙ ධූමං පශ්යවන් ව්යා‍පතිං සමරති, යත්ර‍ ධූමස්තත්රා‍ගනිරිති, තදන නතරං වහනිව්යානප්යි ධූමවානයං පර්වපතඉති ඥනමුතපද්ය තෙ, අය මෙව ලිඞ්ගපරාමර්ශය ඉත්යුාච්ය්තෙ, තසමාත් පර්වපතො වහනිමානිති ශනමනුමිතිරුත්පද්යතතෙ, තදෙතත් ස්වාර්ථනුමානම් ║

 47.  අනුමානය තෙමේ ස්වාර්ථය පරාර්ථයයි දෙවැදැරුම්වේ. ස්වාර්ථය තෙමේ ස්වාකීය අනුමිතියට හෙතුයි, කෙසේද යත් තමාම නැවත නැවත දැක්මෙන් යම් තැනෙක දුමද එතන 

• 51. වත්තෙහි a යන්න ලකුණුකර තිබෙන අධොලිපිය බැලියයුතු.

23

ගිනිත් ඇතැයි යන මුළුතැන්ගෙය ආදියෙහි ව්යා ප්තිය ග්රබහණය ‍ෙකාට පර්වතතයක් සමිපයට ගොස් එහි පවත්නා ගින්නෙහි සැක කෙරෙමින්, පර්වෙතයෙහි දුම් දක්නේ යම් යම් තැනෙක දුමද එහි ගිනිත් ඇතැයි යන ව්යානප්තිය සිහිකරයි, ඊට අනතුරුව මේ පර්වමතකය වහනියට ව්යාගප්යයවු දුම්වත්ය යන ඥනය උපදි, මේ තෙමේ ලිඞ්ග පරාමර්ශමයයි කියනුලැබේ, එහෙයින් පර්වදතය වහනිමත්ය යන ඥනයවු අනුමිතිය උපදි එ (සේවු) මේ ( ලිඞ්ග පරාමිර්ශනය) ස්වාර්ථනුමානයි.

48. යත්තු ස්වයං ධූමාදගනිමනුමාය පරප්ර තිපත්ත්යරර්ථං පචාවයවචාක්යංයක ප්රායු‍ඬෙකත, තත් පරාර්ථාචනුමානම් යථා පර්ව තො වහනිමාන් ධූමවත්වා ත්. යොයො ධූමවාන් සවහනිමාන්, යථා මහානසඃ, තථාචායම්, තසමාත් තථෙති. අනෙන ප්රනතිපාදිතාල්ලිඞ්ගාත් පරො S ප්යහග්නිං ප්රාතිපදා තෙ║

 48.  යමෙක් වනාහි තෙමේම දුම කරණකොටගෙණ ගින්න නිශ්චකොට අන්යසයා පිළිපදවනු සඳහා පස් (වැදැරුම්) අවයව වාක්යයයොදයිද ඒ පරාර්ථනුමාන නම් වේ. හේ මෙසේ:-

පර්ව්තය වහනිමත්ය දුම් ඇති බැවිනි යමක් යමක් දුම්වත්ද එය වහනිමත්ය, මුළුතැන් ගෙය මෙනි මේ ‍ෙ(පර්වනතය) ද එ‍සේ (වහනි ව්යායප්යෙවු දුම්වත්) ය එබැවින් (මේ පර්වවතයද) එසේ (වහනිමත්) ය.

  මේ කරණ කොටගෙණ උක්ත ලිඞ්ගයෙන් අන්ය  ජනතෙමේද ගින්න ඇතැයි දනී.

49. ප්රකතිඥහෙතුදාහරණෙපනයනිගමනානි පචාවයවාඃ, පර්ව තො වහනිමානිති ප්රරතිඥ ධූමවත්වාාදිති හෙතුඃ යොයො ධූමවාන් සවහනිමානිත්යුරදාහරණමි, තථාචායම්ත්යුාපනයඃ, තසමාන් තථෙති. නිගමනම් ║ 49. පචාවයවයොනම්. ප්රචතිඥය, හෙතුය, උදාහරණය, උපනය, නිගමනය. යන මොහුයි, පර්වනතය වහනිමත්ය යනු

24

පරහු තිඥයි, දුම්වත් බැවිනි යනු හෙතුයි;† යමක් යමක් දුම් වත්ද එය වහනිමත්ය යනු උදාහරණයි; † මේත එසේය යනු උපනයයි; ║ එහෙයින් එසේමය යනු නිගමනයි. §

  a.  සමහර නෛයාසිකයෝ අවයව තුනක්  ‍යොදත්. බොහෝ සෙයින් දෙකත් යොදති. පර්වයතය වහනිමත්ය දුම්වන බැවිනි, යන මේසේ ය වූරොපීය තර්ක් ශාස්ත්රනඥයොත් එසේමය.

50. ස්වාර්ථානුමිතිපරාර්ථනුමිත්යො. ඞ්ගපරාමර්ශ එව කරණං තස්මාල්ලිඞ්ගපරාමර්ශොත S නුමානම් │

 50.  ස්වාර්ථනුමිති පරාර්ථනුමිති දෙදෙනාගේ කරණය ලිඞ්ග ¶ පරාමර්ශොනමි. එහෙයින් ලිඞ්ගපරාමර්ශෙය ** අනුමාන නමි.

51. ලිඞ්ගං ත්රිමවිධමන්වනයව්යරරෙකි, කෙපලාන්වායි, කෙවලව්යොතිරෙකිචෙති; අන්වවයෙන ව්යිතිරෙකෙණ ච ව්යානපතිමද න්වලයව්යතතකිරෙකි. යථා වහෙනා සාධ්යෙි ධූමනවනත්ව්ම්. යත්ර‍ ධූමස්තත්රා්ගතියිථා මහා නස ඉත්යනන්වවයව්යා පතිඃ; යත්ර. වහනිර්නායස්නි තත්ර් ධූ මො S පි නාස්ති, යථා මහාභරලිඞද ඉති ව්යරතිරෙක ව්යාිපතිඃ; අන්ව්යමාත්ර ව්යාඉපතිකං කෙවලාන්වයයි, යථාඝටො S භිධෙයඃ ප්රවමෙයත්‍වාත් පටවත්. අත්රය ප්රවමෙයත්වාිභාධෙයත්ව යොර්ව්යඅනාරෙකව්යාපපතිර්නාොස්ති සව්ර්වස්යව ප්රවමෙයත්වාිදභිධෙයත්වා‍ච්ච; ව්ය්තිරෙක මාත්ර‍ව්යා්පතිකංක කෙවලව්ය්තිරෙකි, යථා පෘථිවිතරෙ

 * පර්වෙතො‍ වහනිමානිති සාධ්යයවත්තයා පක්ෂෙතිපාදකංක ප්ර්තඥ -
    (පර්වපතය වහනිමත්ය යන සාධ්යහවත්වු පක්ෂරය කීම ඇත්ති ප්රෂතඥයි.)
 †  පවම්යතනතං ලිඞ්ග ප්රනතිපාදකං හේතු. (පචමි අන්තලිඞ්ගය කිම ඇත්තේ හෙතුයි 
 ‡  ව්යායපති ප්රගතිපාදකමුදාහරණං  (ව්යා(පතිය කිම ඇත්තේ උදාහරණයි.)
 ║  ව්යායපති විශිෂ්ට  ලිඞ්ග ප්රුතිපාදක වචනමුපනය,  (ව්යාහපති‍යෙත් විශිස්ටවු ලිඞ්ග කිම් ඇතිවචනය උපනයයි.)
 §  අබාධිත්වාහදිකන්තිගමන ප්ර යෝජනං - දිපිකා.
    (බාධා නොමැති බැව් ආදිය ඇත්තේ නිගමනයා‍ගේ ඵලයි.)
**  පරාමර්ශොැ ව්යාතපාර අනුමිති ඵලං - පරාමර්ශයස්ය. ව්යාණප්ති ඥන ජන්යතත්වෙු සති ව්යා*පතිඥන ජන්ය‍නුමිති ජනකිත්වාුත් තජ්ජත්ය ත්වෙි පති තජ්ජනං ජනකත්වය රූපවය පාරත්වය මූපපනනං - න්යාුයබොධිනි.

25

භ්යොය භිද්යා තෙ ගන්ධතවත්වාිත්, යදිතරෙභ්යොප නහිද්ය්තෙ න තදගන්ධපවත්; යථා ජලම්, නචෙයං තථා තස්මාන්න තථෙති, අත්රය යද්ගන්ධාවත්තදිතර භින්නමිත්යධන්වනය දෘෂ්ටානේතා නිස්ති පෘථිවි මාත්ර්ස්යධ පක්ෂධත්වාචත් │

51. ලිඞ්ගය තෙමේ අන්ව‍ය ව්යතතිරෙකිය. කෙපවලාන්වොයිය, කෙවලව්යඥති රෙකියයි තුන්වැදැරුමි; අන්වඅයෙන් සහ ව්ය‍ති රෙකයෙන් (අභින්තවු) ව්යායපතිමත්වයය, අන්වය ව්යවතිරෙකිය,ඛ ගින්න සාධ්ය්වූ කල්හි දුම්වත්බව මෙනි, යම් තැනක දුමද එහි ගිනිත් ඇත මුළු තැනගෙය මෙතැයි යුන අන්වයව්යාු පතියයි, යම් තැනක ගිනි නැත්ද එහි දුමත් නැත මගාරහදය මෙනැයි යනු ව්යපතිරෙක ව්යාහපතියි. * අන්වයෙන් පමණක් ව්යා ප්තිය ඇතියේ කෙවලාන්වයි නම් වේ † හේ මෙසේයි කලය අභිධෙයයි ‡ ප්රවමා විෂයවු බැවිනි, වස්ත්ර්ය මෙනි; මෙහි ප්රිමෙයත්ව යටත් අභිධෙයත්වතයටත් ව්යැතිරෙක ව්යාුප්තියක් නැත්තේය, සියල්ලටම ප්රමමෙයත්වභයත් අභිධෙයත්වඅයත් ඇති බැවිනි; ව්ය්තිරෙකයෙන් පමණක් ව්යාෙපතිමත්වුයේ, කෙවල ව්ය‍තිරෙකිය, හේමෙසෙයි. පොළෝ තො‍මෝ ජලාදි ඉතරයන්ගෙන් වෙන්වනලදි, ගන්ධයය ඇති බැවිනි, යමක් ඉතිරි (ද්රරව්යව) යන්ගෙන් නොබිදේද එය ගන්ධෙවත් නොවෙයි ජලය මෙනි; මෝතො‍මෝ එසේ නොවෙයි ║ එබැවින් § එසේ (පෘථීවිය ඉතිරිවායින් නොබැඳුනි) නොවෙයි ¶ මෙහි යමක් ගන්ධවවත්ද එය ඉතිරිවායින් භින්නය යන අන්වබය දෘෂ්ටාන්තයක් නැත්තේය, පෘථිවිය පමණක් පක්ෂතවු බැවිනි.

a. යමක් දුම්ඇත්තේද එය වහනිමත්ය පර්වයතය දුම් ඇත්තේය එබැවින් පර්වවතය වහනිමත්ය; යන මෙහි දුම හෙතුයි

   වහනිය සාධ්යවයි,  පර්ව,තය පක්ෂෙයි; හෙතු සාධ්ය යන්ගේ ව්යා්ප්තිය අන්වය ව්යානප්තියි; සාධ්ය  අභාව හෙත්වවභාවයන්ගේ ව්යාඑප්තිය ව්යධ

 * ව්යිතිරෙකො නාම, අභාවඃ:- න්යායයබොධිනි
 †  අන්ය‍න්තාභාවාප්ර,තියොභිත්වංෂ කෙවලාන්වයයිත්වය - දිපිකා.
 ‡  අභිඩෙයත්වංි නාම වාව්ය‍ත්වංව - නිරුකිති.
     අභිඩානය තමයි; අභිධෙය ඒ නමින් කියවෙන අත්ථිෂයි.
 ║ මේ පෘථිවියද ගන්ධානවවති නොවෙයි ගන්ධඅවතිය සනාථයි.

‍ § එබැවින්, ගන්ධොවත් බැවින් යනාර්ථයයි.

 ¶   එනම් ඉතර හෙදාභාවචති නොවෙයි හෙවත් ඉතර භෙදවතිය සහපියි.

26

තරෙක ව්යා ප්තියඃ. අන්වය ව්යා ප්තියෙහි හෙතුව ව්යා.ප්යියි, සාධ්යිය ව්යා පකයි.ව්යදතිරෙක ව්යා්ප්තියෙහි සාධ්යව අභාවය ව්යා‍ප්යයයි හෙත්වාභාවය ව්යා පකයි.

     “ව්ය්ප්ය ස්යෙ වචනං පූර්වං ව්යා්පකස්යභ තනඃ පරං” යනු හෙයින් ව්යා්ප්යා වචනය පෙරටුකොට ව්යායපක වචනය හදන නතරකොටත් යෙදිය යුතු; යමක් දුම්ඇත්තේ ද එය වහනිමත්ය යන මෙහි දුම ව්යානප්යදයි වහනිය ව්යාකපකයි. ව්යාඇප්යනය ඇති සැම තැනම ව්යා‍පකය ඇත්තේය නමුත් ව්යාාපකය ඇති සමහර තැනක ව්යා ප්ය්ය නොතිබෙන්ට පුළුවන, රත් ‍යවටෙහි දුමනැත්තා සෙයිනි.

52. සන්දිාගධසාධ්යතවාන් පක්ෂඃ්, යථා ධූමවත්වෙි හෙතෙ පර්ව තඃ, නිශ්චිතසාධ්යයවාන් සපක්ෂඃර යථා තත්රෛ ව මහා නසඃ, නිශ්චිතසාධ්යාිභාවවාත් විපක්ෂඃ , යථා තත්රෛූව මහාග්ර දඃ.

52. සන්දෙධහයෙන් යුක්තවු සාධ්ය වන්තය පක්ෂයයි දුම්වත් හෙතුව ඇතිකල පර්ව5තය සෙයිනි, නිශ්චය කරණලද සාධ්යන වන්තය සපක්ෂයයි. ඒ ධූමානුමානයෙහිම මුළුතැන්ගෙය මෙනි, නිශ්චයකරණලද සාධ්යය අභාවවත්වුයේ විපක්ෂ යි එහි ම* මහ හෙ † මෙනි.

 a.  පර්වෂතය වහනිමත්ද නැද්ද යන මේ ආකාරවුයේ සන්දෙනහයයි, ධූමානුමානයෙහි වහනිමත්ව් රූපවු සාධ්යතය සන්දි ගධයි, ඒ සන්දි ගධ සාධ්යෙවත්වු පර්වනතය පක්ෂ්යි, යමක් දුම්වත්ද එය වහනිමත්ය, මුළුතැන්ගෙය මෙනි යන මෙහි මුළු තැන් ගෙය නිශ්චිත සාධ්ය වන්තයි ඒ සපක්ෂමයි; යම් තැනක ගිනි නැද්ද එහි දමක් නැත මහා රහදය, මෙනි, යන මෙහි මහාරගදය නිශ්චිත සාධ්ය් ආභාව වන්තයි. ඒ වි පක්ෂෙ නම් - අනුමිතියෙහි උදේදශ්යභය පක්ෂැයි. විධ්යෙෙ සාධ්යනයි නිව්නි මතයි.

  b.  මෙසේ ස‍ඬෙතු නිරූපණය කොට අසඩෙතු නිරූපණය කරන්නහු සව්යනභිවාරයයි කිහු.

53. සව්යිභිචාර විරුඬ සතප්රීයතිපක්ෂනසිඬබාධිතාඃ පච හෙත්වාභභාසාඃ:-

 * එහිම, ධූමානුමාන් යෙහිම යනාරිම.
 †  ග්රිද, ආගාධජලාශයෙ - ත‍ාරානෘථ,

27

53. හෙත්වාරහාස පස (නම්), 1 සව්ය‍භිවාරය, 2 විරුඬය, 3 සංප්රිතිපක්ෂරය, 4 අසිඬය, 5බාධිතය යන මොහුයි. †

54. සව්ය භිචාරො S නෛකාන්තිකඃ; ස ත්රියවිධඃ. සාධාරණසාධාරණනුපසංහාරිභෙදාත්; තත්ර‍ සාධ්යා. ගාවවචාත්තිඃ සාධාරණෙ S නෛකාන්තිකඃ, යථා පර්ව;තො වහනිමාත් ප්රසමෙයත්වා දිනි, ප්ර මෙයත්වාවස්ය් වහන්යගභාවවති භ්රහදෙ විද්යාසමානත්වාරත්.

	54.  සව්යනභිචාරය නම් අනෛකාන්තිකයයි ‡ ඒ (අනෛකාන්තිකය)  සාධාරණය, අසාධාරණය. අනුපංසහාරිය. යන භෙදයෙන් තුන් වැදැරුම්; එහි සාධාරණ ║ අනෛකාන්ති කයනම්. සාධ්යකයාගේ අභාවවත්තන්හි  (හෙතුවගේ පැවැත්මයි, හේ මෙසේයි. පර්ව තය වහනිමත්ය, ප්ර 	‍මෙයත්වි බැවිනි. යන මෙසේ ගින්න අභාවවත් රහදයෙහිත් ප්ර.මෙයත්වාය ඇති  බැවිනි.

   a.  මෙහි වහනිත්ව.ය සාධ්ය‍යි, එය අභාවචන්තය රහදයයි, ඒ සාධ්යැ අභාවවත් රහදයෙහිත් ප්ර මෙය බරුප හෙතුවගේ පැවැත්ම ඇතිබැවින් සාධාරණ වෙන කාන්තික ගෙත්වා හාස්ය වෙයි. 

55. සර්වවසපක්ෂවවිපක්ෂත ව්යා වෘතෙතා S සාධාරණඃ, යථා ශබෙදා නිත්යඃෙ ශබ්දත්වා.දිති; ශබ්දත්වංක සර්වෙයභ්යො නිත්යෙයභ්යොඃ S නිත්යෙයභ්යඃශව ව්යාතවෘත්තං ශබ්දමාත්රපවෘත්ති.

55. අසාධාරණයතෙමේ § සියලු සපක්ෂව විපක්ෂවයෙන් ව්යා්වෘත්වුයේ (පහවුයේ) ය, හෙමෙසේය, ශබ්දය නිත්යලයි ශබ්දත්වි බැවිනි. ශබ්දත්වුය සියලු නිත්යෙයෙන්ද අනිත්ය්ා යෙන්ද ඉවත්වුයේය ශබ්දයෙහි පමණක් පවති.

*  අනුමිතප්රරතිබන්ධවනිභූතයථාත්ථිවඥනවිෂයත්වං් හෙත්වාබහාසත්වව - දිපිකා 
     හෙතුවදාභාසන්ත ඉති හෙත්වාුහසා අසධෙතව ඉත්ය්ත්ථි් - නිරුක්ති
    (හෙතුවමෙන් ප්ර කාශ කිරිම හෙත්වා හාසයි. දුකටහෙතුව යනාර්ථයි.)
†  අනෛකානෙතා විරුඩශ්වාප්යිසිඬා ප්රෙතාපක්ෂනතඃ‍
    කාලාත්යුයොපදියවශචද හෙත්වා හාස්සතු පවඩා - භාෂාපරිච්ජේද
 ‡  සව්යයභිචාර ඉති අනෛකාන්තික ඉති. එකානෙතා නියමඃ අව්යේභිචාර ඉත්ය ර්ථං සො S සතසතිත්යෛිකාන්තිකඃ, අව්යනභිචාරිත්යිර්ථා,ස නභවතිත්ය‍නෛකාන්තිකා - 

නිරුක්ති ║ යා සපක්ෂෙන විපක්ෂෙසව භවෙත්සාධාරණතු සා - භාෂා § සසතූ භයස්මාත් ව්යෙවාත්ත සමාසාධාරණෙමත - භාෂා

28

 a.  මෙහි ශබ්දය පක්ෂතයි. නිධ්යාබය සාධ්ය යි, ශබ්දත්වසය හෙතුයි, ආකාශාදිය සපක්ෂතයෝයි, ඝටාදිය විපක්ෂායෝයි;  ශබ්දත්වන හෙතුව ආකාශ ඝාටාදි සියලු නිත්යාෂනිත්ය්යන්ගෙන් ඉවත්වෙයි, ශබ්දයෙහි පමණක් පවති එහෙයින් අසාධාරණ අනෛකාන්තිකයි.

56. අන්ිවයව්ය රෙක දෘෂ්ටාන්ත රහිතො S නුපසංහාරි යථා සර්ව්මනිත්යංද ප්රධමෙයත්වායදිති. අත්ර් සර්ව්ස්යාහපි පක්ෂසත්වාිත් දෘෂ්ටානෙතා නාසිති.

 56.  අනුපසංගාරිතෙමේ * අන්වය (ව්යාවපතියෙහි දෘෂ්ටාන්තයත්) ව්යනතිරෙක (ව්යා5පතියෙහි)  දෘෂ්ටාන්තයතක් රහිතවුයේය. හේ මෙසේ, සියල්ල අනිත්යයය, ප්රාමෙයත්වකවු  බැවිනි, මෙහි සියල්ල පක්ෂ්වු බැවින් දෘෂ්ටාන්තයක්  නැත්තේය.

  a.  මෙහි “සියල්ල” යනු පක්ෂ යි, අනිත්යලත්ව‍ය, සාධ්යනයි. ප්රමමෙයත්වවය හෙතුයි. හේ මෙසේය.

ප්රේමෙය ත්වමවු සියල්ල අනිත්ය්යි සියල්ල ප්ර මෙයත්වියි එබැවින් සියල්ල අනිත්ය්යි.

   මෙම අනුමානයෙහි සියල්ල පක්ෂිවු බැවින් අන්ව ය ව්යාාප්තියෙහි දෘෂ්ටාන්තයක් වත් ව්යහතිරෙක ව්යාඅප්තියෙහි දෘෂ්ටාන්තය ක්වත් නැත්තේය. එහෙයින් අනුපසංහායනෛකාන්තිකහෙත්වාෙසයි.

57. සාධ්යා්බාවව්යායප්යොය හෙතු විරුඬඃ, යථා ශබෙදානි ත්යඃව කෘතකත්වා.දිති, කෘතකත්වංයභි නිත්යුත්වාැභා වෙනානිත්යිත්වෙවන ව්යා‍පනම් │

57. විරුඬය නම් †, සාධ්යො අභාවයෙන් ව්යාවප්යාවු හෙතුවයි‡ හේ මෙසේය, ශබ්දය නිත්ය්ය කෘතකත්ව ║ බැවිනි, කෘතකත්වවය වනාහි නිතය බැවි නැති අනිත්යි භාවයෙන් ව්යායපතයි.

*  තථෛවානුපසංගාරි කෙවලනේ්වයි පක්ෂිකඃ - භාෂා
† සඃ සාඬ්යසවති නෛවාස්ති  ය විරුඬ උදාහෘතඃ - භාෂා
  (යමක් සාධ්යගවන්තයෙහි  නැත්තේද  හෙම විරුඬයි කියන ලදි.)
‡  සාධ්යය ප්රයතියොගි කාගාව නිරූපිත ව්යාදප්ති විශිත්වොි සො හෙතුය විරු‍‍ඬො හෙත්වා හංස ඉත්යගර්ථඃ - නිරුකති

║ කෘතකත්වංව උතපාද විනාශහාලිත්වංි - නිරුකති.

29

 a. මෙහි ශබ්දය පක්ෂනයි නිත්යංත්ව ය සාධ්ය.යි. කෘතක ත්ව‍ය හෙතුයි, යම්යම් තැනක කෘතක ත්ව යවේද ඒ ඒ තැන නිත්යාත්වයය වේයයි යන්නක් නැත්තේය. යම් යම් තැනක කෘතකත්වවයද ඒ ඒ තැන නිත්යය ත්වවයාගේ අභාවයම පවති, එබැවින් කෘතකත්වතහෙතුව සාධ්යත අභාවයට ව්යාූප්යයයි, මෙය විරුඬයි.

58. සස්යක සාධ්යාාභාවසාධකං හෙත්වාන්තරජ විද්යයතෙසඃ සතප්ර තිපක්ෂඃ , යථා ශබේදා නිත්යඃක ශ්රාාවණත්වාවත් ශබ්දත්වව වදිති. භබෙදා S නිත්යඃත කායිත්වාාත් ඝටවදිති ║

58. සාධ්යඝයාගේ අභාව සාධකවු අන්ය් හෙතු යමකට ඇත්තේද ඒ තෙමේ සතප්ර්ති පක්ෂයනමි* හේමෙසේය ශබ්දය නිත්යවය ශ්රා්වණත්වස හෙයිනි, ශබ්දත්වකය මෙනි, ශබ්දය අනිත්යෂය කායිත්වම හෙයිනි. ඝටයමෙනි.

a. මෙහි යම් තැනක ශ්රාමවණත්වතයද එහ නිත්ය.ත්වෙයත් ඇත්තේය ශබ්දත්වෙය මෙනි, ශබ්දය ශ්රාශවණත්වණයයි. එබැවින් ශබ්දය නිත්යතයි යමෙක් කියේවිනම් අනකෙක් විසින් තැනක කායිත්වියද එහි අනිත්යදත්වඑයත් ‍ඇත්තේය ඝටයමෙනි, ශබ්දය කායිත්ව යයි, එබැවින් ශබ්දය අනිත්ය‍යි. කියත හැක; මෙ‍සේ සාධ්යශ අභාව සාධක අන්යත හෙතුවක් පෙණේ, එබැවින් සතප්රයතිපක්ෂයයි - බැලැන්ටයින්.

 b.  සාධ්යා අභාවයට ව්යා ප්යතවු විරුඬ හෙතුමත් පක්ෂිය සතප්රබතිපක්ෂයයි.

	59. අසිඬ ස්ත්රිුවිධඃ, ආශ්රයයාසිඞඃ ස්වරූපා සි‍ඬො ව්යාරප්යත ත්වාවසිඬශේචති  │

 59.   අසිඬය තෙමේ † ආශ්රආයාසිඬය. ස්වරූපාසිඬය, ව්යායප්යාත්වාශසිඬයයි ‡ තුන් වැදැරුමි.

60. ආශ්රඅයාසා‍ඬො යථා, ගගනාරවින්දංස සුරභි අරවින්දයත්වාතත්, සරොජාරවින්දරවත්. අග්ර ගගනාරවින්ද් මාශ්ර යඃ සව නාසේත්යලව │

• විරුඬසො පරාමර්ගො‍ හෙත්වොො සතප්රරතිපත්ති - භාෂා

  (විරුඬවු නෙතු දෙකේ පරාමාගිය සතප්ර‍තිපක්ෂි‍තයි.)

† අසාඩොයස්යෙ හෙතො සඃ ආශ්ර‍යාපිඩා - තිරුකති. ‡ ආශ්රොයාසිඬියද සයාත්, ස්වරූපා සිඩරප්යය

   ව්යාආප්යයත්වාෙසිඩිරපරා ස්යාරදසිඩි රත ස්ත්රිතඩා - භාෂා

30

 60.  ආශ්ර‍යා සිඬය * තෙමේ මෙසේය, අහස් නෙලුම් සුවඳය තෙලුම්වු බැවිනි, පොකුණෙහි නෙලුම්මෙනි, මෙහි අහස් නෙලුම් ආශ්රායයි  භෙද නැත්තේමය.

 a.  මෙහි ගගනාරවින්දිය  ආශ්රරයයි (හෙවත් පක්ෂ යි), සුරභිත්වපය, සාධ්යෙයි, අරවින්දිත්වආය හෙතුයි; ආශ්රවයවු ගගනාරවින්ද්ය අසිඬවු හෙයින් මෙය අසිඬයි; අහස්හි අරවින්දද නම් නැත්මැයි.

61. ස්වරූපාසි‍ඬො යථා ශබෙදා ගුණශ්චාක්ෂුවෂත්වාැත්, අත්රා චාක්ෂුදෂත්වං් ශබේද නාස්ති ශබ්දස්යර ශ්රාබවණත්වාවත් │

 61.  ස්වරූපාසිඬය † තෙමේ මෙසේය. ශබ්දය ගුණයකි ඇසට ගෙචරවු බැවිනි, මෙහි ශබ්දය තමා ශ්රිවණ ගොචර බැවින් නයන ගොචර බවෙත් ශබ්දයෙහි  නැත්මැයි.

 a. මෙහි  ශබ්දය පක්ෂ්යි, ගුණත්වචය සාධ්යෙයි, චාකෂුෂත්වයය හෙතුයි. චාක්ෂුසෂත්වමය චාක්ෂුහෂ ප්රරත්යපක්ෂෂ විෂයත්වුයකි, හෙතුවගේ ස්වරූපය පක්ෂුයෙහි අසිඩවු හෙයින්  මෙය ස්වරූප සිඬයි. ශබ්දය තෙමේ චාක්ෂුයෂ ප්ර්ත්යවක්ෂහ විෂය නොවෙයි. එය වනාහි ශ්රා වණ ප්ර ත්යමක්ෂ‍ විෂයයි.

 b.  ස්වරූපාසිඬි නම් පක්ෂ‍යෙහි හෙතු අභාවයයි.

62. සොපාධිකො හෙතුර්ව්යා ප්යකත්වාුසිඬඃ, සාධ්යගව්යාවපකත්වෙඑ සති සාධතාව්යා පක උපාධිඃ, සාධ්යක සමානාධිකරණත්ය න්තාභාවප්රවතියොගිත්වංහ සාධ්යතව්යාන පකත්වධමි. සාධනවන්තිෂ්ඨාත්යොන්තාභාව ‡ ප්රයතියොගිත්වංි සාධනාව්යාණපකත්වතමි │

*  පක්ෂාාසිඬියිත්ර  පක්ෂොහ භවෙත්මණිමයොගිරි - භාෂා.
    (යම් තැනෙක්හි පක්ෂියවු පර්ව තය මණිමයවුයේද එහි පක්ෂාා සිඬියවේ), පර්වෂතය මණිමයයි. පර්වේතවු බැවිනි යන මෙ‍සේය.

† භ්ර දොද්රයව්යංණ ධුමවත්ත්වාරදත්රාු සිඩි රථාපරා - භාෂා

   (රහදය ද්ර‍ව්ය‍යි දුම්වත් බැවිනි යන මෙහි අන්යත (ස්වරූපා සිඩිය) වේ.)

‡ “සාධන සමානාධිකරණත්ය්න්තභාව” යයි පාඨයක් සමහර පොතක පෙණේ. අර්ථ ය සමයි. 31

 62.  උපාධියෙන් * යුක්තවු හෙතුව ව්යා ප්යපත්වාථ සිඬ † හෙත්වාහභාසයි සාධ්ය යෙහි ව්යාධපකත්ව්ය ඇතිකල්හි හෙතුවගේ ව්යා‍පකාභාවය උපාධියි, සාධ්යපයෙන් සාමාණධිකරණවු යම් අතිශය අභාවයක් ඇද්ද ඔහුගේ අප්රිතියොභිත්වධය සාධ්ය්ව්යාුපකත්වායි.

   හෙතු සාමානාධිකරණවු යම් අතිශය අභාවයක් ඇද්ද ඕහුගේ ප්රයතියොගිත්ව්ය සාධන අව්යාතපකත්වණයි.

63. පර්වතතො ධූමවාන් වහනිමත්ත්වාඅදිත්ය්ත්ර් ආර්දෙන්ධ න සංයොග උපාධිඃ. තථාහි යත්රො ධූමස්තත්‍ාමතර්දෙන්ධයන සංයොග ඉති සාධ්ය ව්යාිපකතා. යත්රර වහනිස්නත්රාාර්දෙන්ධ්න සංයොගො නාස්ති. අයොගොලකෙ ආර්දෙන්ධ න සංයොගාභාවාදිති සාධනාව්යාකපකතා. එවං සාධ්යයව්යා පකත්වෙ‍ සති සාධනාව්යානපකත්වාතදා ර්ද්රෙ න්ධභන සංයොග උපාධිඃ, සොපාධිකත්වාා සොපාධිකත්වාව වහනිමතත්වංආ ව්යා ප්යභත්වායසිඬමි │

 63.  පර්වංතය දුම්වතක්ය වහනිමත් බැවිනි යනමෙහි සාද්රීිදාරු සම්බන්ධාය උපාධියයි, ඒ මෙසේය. යම්තැනක දුමද එහි තේත්දර සංයොගයි යනු සාධ්යර ව්යාිපකතායි, යම්තැනක වහනියද එහි  තේතදර සංයොගය අවශ්යො නොවෙයි (රත්) යවටෙහි තෙත්දර සමාගම නැතිබැවිනි යනු සාධන අව්යාඅපකතා යි මෙසේ සාධ්යා ව්යාටපකවූ කල්හි සාධන අව්යායපකත්වයවූ බැවින් ආර්ද්රෙ න්ධතන සංයොග උපාධියයි;  උපාධි සහිතවු බැවින් වහනිමත්වතය ව්යා ප්ය්ත්වරසිඬයි.
 

a. පර්වයතය දුම්වත්ය වහතිමත් බැවිනි යන මෙහි පර්ව‍තය පක්ෂයයි දුම්වත්බව සාධ්ය යි වහනිමතත්වතය හෙතුයි. මෙය උපාධි සහිත හෙයින් ව්යායප්යහත්වාුසිඬයි: ආර්ද්රෙහන සංයොගය, උපාධියයි; ධූම ව්යා:යින් ව්යායප්යහත්වාුසිඩයි, ආර්ද්රෙහන්ධංන සංයොගය, උපාධියයි; ධූම ව්යාය

  *  උපාධිශ්චතුවිධඃ කෙවල සාධ්යය ව්යායපකඃ පක්ෂනධර්මා වචජින්න සාධ්යධ ව්යා පකස්සාධනා වච්ජින් සාධ්යා ව්යාවපකඃ උදාසිනධර්මාං වචජින්න සාධ්යන ව්යා පශෙවති │ ආද්යය ආර්ද්රෙ න්ධංන සංයොගඃ  │ විතියො යථාවායුඃ ප්රාත්යසක්ෂඃන ප්ර්ත්යයක්ෂ‍ සපර්ශාධ ශ්‍රස්ත්වාි දිත්යයත්ර‍ බහිද්රිකව්යයත්වාය වචජින්න ප්රාත්යසක්ෂඃත්ව් ව්යාආපකමුදභූත රූපවත්වංා │ තාතිසො යථා ප්රායගභාවො විනාශි ජන්ය ත්වා්දිත්ය ත්ර‍ ජන්ය්ත්වාත වචජින්නා නිත්ය්ත්වථ ව්යාගපකං භාවත්වංක │ චතුර්ථොප යථා ප්රාතගභාවො විනාශි ප්රවමෙයතවා  දිත්ය්ත්රව ජන්යජත්වාය වචජින්නාති ත්යාත්වර ව්යා පකං භාවත්වංද ║  -ප දිපිකා. 
†   ව්යපපාත්වා සිඬි රපරා නීලධුමාධිකො භවෙත් - භාෂා

32

පකවුයේද වහනි අව්යායපකවුයේද උපාධියයි; ගේ කෙසේදයත්, දුම් යම් තැනෙක්හිද එහි ආර්ද්රෙරන්ධ න සංයොග ඇත්තේ එබැවින් ආර්ද්රෙ න්ධුන සංයොගය, දුම යන සාධ්යධයට ව්යා පකයි. මේ සාධ්යධ ව්යාකපකතායි. වහනිය යම් තැනෙක්හිද එහි ආර්ද්රෙුන්ධ න සංයොගහාවය ඇත්තේය රත්යවට මෙනි එබැවින් ආර්ද්රෙරන්ධනන සංයොගය වහනියන සාධන අව්යා පකයි, මේ සාධන අව්යානපකතායි - මෙසේ සාධ්යය ව්යාාපකවුයේද සාධන අව්යාමපකවුයේ උපාධියි ඒ උපාධි සහිතවු හෙතුව ව්යා්ප්යනත්වාය සිඬයි.

64. යස්ය් සාධ්යා්භාවඃ ප්රයමාණන්තරෙණ නිශ්චිතඃ ස බාධිතඃ, යථා වහනිරනුෂේණා ද්රතව්යයත්වාාදිති, අත්රාණනුෂ්ණත්වංඃ සාධ්යංථ තදභාව උෂ්ණත්වංේ ස්පර්ශේන ප්රවත්යතක්ෂෙමණ ගෘහ්යාතෙ ඉති බාධිතත්වංමි │

ව්යාත ධ්යාස ත ම නු මා නං ║

64. යමෙකුගේ සාධ්යම අභාවය අන්ය පරයක්මාණයකින් නිශ්චය කරණලද්ද ඒ බාධිතයි, * හේ මෙසේය. වහනිය අනුෂණ යි ද්රාව්යර බැවිනි, මෙහි අනුෂ්ණත්වාය සාධ්යයයි ඒ අභාවවු උෂ්ණත්වෙය ස්පාර්ශනන ප්ර තයක්ෂ්යෙන් දන්නා ලැබේ ද්ර ව්යෂත්වව හෙතුව අන්ය ප්රවමාණයකි. බාධිතත්වශය මෙසේයි.‍

අනුමාන (නාණ්ඩය) ව්යා.ඛ්යා්ත කරණලදි.

 *   සාධ්යය ගුන්යොව යත්ර් පක්ෂ සත්වමසො බාධ උදාහාතඃ,
      උප්පතතිකාලීනඝටෙ ගන්ධා් දිඝත්ර් සාධ්යකතෙ - භාෂා

33 65. උපමිති කරණමුපමා නම්. සංඥ සංඥ සම්බන්ධක ඥනමුපමිතිඃ, තත්කරණං සාදාශ්යාඥනම් අතිදෙශවාක්යාණර්ථත සමරණමවාන්තරව්යා පාරඃ, තථාභි ගවය ශබ්දවාච්ය මජානන් කුතශචිදාරාණ්ය්ක පුරුෂා දේගා සාදාශො ගවයඉතිශ්රැිත්වා් ශ්රැ්ත්වාත වනං ගතො වාක්යාත ථිං සමරත් ගොසදාශ පිණ්ඩං පශ්යගති. තදතන්තරං අසෞ ගවය ශබ්දවාච්යග ඉත්යුාපමිති රුත්පද්ය‍තෙ ║

ව්යාප ඛ්යා ත මු ප මා න ම් ║

65. උපමානයතෙමේ උපමිතියගේ අසාධාරණ කාරණයයි. උපමිතියතෙමේ * පද අර්ථය යන දෙදෙනාගේ සම්බන්ධසය දැන්මයි, ඒ (උපමිති) කරණය නම් සමාන බව දැන්මයි. ඊට ඇතුළත් උත්පාදන ක්රි යාව නම් සාදාශ්ය යෙන් වාක්‍ා) යාගේ අර්ථැ සිහිකිරිමයි ; හේමෙසේයි, ගවර ශබ්දාර්ථ‍ය නොදන්නා නැතැත්තේ වෙනෙහි හැසිරෙන කිසි මිනිසෙකුගෙන් “ගවර තෙමෙ ගොනු සමානය”යි අසා වනයට ගියේ වාක්යියා ගේ අර්ථතය සිහිකරමින් ගොනු සමාන කිසින පිණ්ඩයක් (ශරිරයක්) දකි, ඊට අනතුරුව ගවර ශබ්දයෙන් කියවෙන්නේ මේයයි යන උපමිතිය උපදි.

උපමාන කාණ්ඩය ව්යා ධ්යා නකරණලදි.

a. ප්ර ත්ය‍ක්ෂානදි ප්රයමාණත්රමය නිරුපණය‍කොට ශබ්ද ප්ර මාණය නිරූපණය කරන්නාහු අපතවාක්යංර යනාදිය නිහු.

66. ආපතවාක්යංි ශබ්දං, ආපත්සතු යථාර්ථනවක්තා. වාක්යං‍ක පදසමුහඃ, යථා ගාමානයෙති ශක්තං පදං, අස්මාත් පදාදයමර්ථොර බොඬව්යඃ ඉති ඊශ්වරෙච්ඡා ස‍ඬේකතඃ ශක්තිඃ ║

66. ශබ්දය නමි ආප්තවාක්යතයි , අප්තනම් වු පරිද්දෙන් ස්වභාව කියන තැනැත්තේයි † වාක්ය්නම් පද සමූහයයි, § හේ මෙසේය “දෙන ගෙණෙව” යනු මෙනි, ඥනය ඉප

• සංඥ, පදයි; සංඥ, අර්ථ යි ; ශවස පදය සංඥයි; ගවය රූපාර්ථව සංඥියි ; ඔවුන්ගේ සම්බන්ධදය, වාච්යම භාවයයි; ඒ ඥනය උපමිතියි.

† අපෙතානාම ඉපචජනඃ - නිරුක්ති; ආප්තයානම් ඉත්වඥජනයායි.

  නිඬසුබන්තචයොවාත් - අමර: නාම ආඛය. පදයන්නේ රචනායි.

34

දවීමට ශක්තිමත්වුයේ පදයයි; ශක්තිය තෙමේ මේ පදයෙන් මේ අථය අවබොධ කටයුතුය යන ඊශ්වරයාගේ කැමැත්තේ නියමයයි.

67. ආකාඬක්ෂාව යොග්යනතා සන්නිධිශ්ව වාක්යා ර්ථධඥ නහෙතුඃ ║

67. වාක්යායගේ අර්ථි දැන්මට හෙතුවවූකලි ආකාඬක්ෂායය, යොග්ය තාය, සන්නිධිය යන මේයි.

68. පදස්යා පදාත්තරව්යිතිරෙක. ප්රඬයුක්තාන්ව යානනු භාවකත්වටමාකාඬක්ෂාප, අථාබාධො යොග්ය්තා. පදානාමවිලමෙබනොච්චාරණං සන්නිධිඃ ║

68. ආකාඬක්ෂා තොමෝ අන්යචපදාභාවය යුක්තවු පදයට පරස්පර සම්බන්ධා.වබොධය නැතිබවයි; අථයාගේ අසම්බන්ධා භාවය යොග්ය තායි සන්නිධියතෙමේ පදයන්ගේ නොපමාවෙන් උච්චාරණයයි.

a. පදයක් අනික් පදයක්හා සම්බන්ධාවිමට තිබෙන ආශාවෙ ආකාඬ්ක්ෂ යි. එක් පදාර්ථ යෙක්හි අපර පදාර්ථායාගේ සම්බන්ධවය යොග්යෙතා යි. පද අතරතුර නොනැවත කිම හෙවත් පරස්පර ව්යරවධානාභාවයෙන් පදයන්ගේ කිම සන්නිතියි.

69. ආකාඬ්ක්ෂාපදි රහිතං වාක්යදමප්රනමාණං, යථා ගෞරශ්වඃ පුරුෂාහස්තිනි නප්රිමාණ මාකාඞ්ක්ෂාරවිර හිත් ║

69. ආකාඞ්ක්ෂාෂදිය * නැති වාක්යපය අප්රණමාණයි. හේමෙසේය ගොනා අශ්වයා පුරුෂයා ඇතා යනු ආකාඞ්ක්ෂාෂ නැතිබැවින් අප්රයමාණයි.

a. මෙහි ගොනා යන පදය අශ්වාය යන පදයටවත්, ගොනා අශ්වයා යන පද පුරුෂයා යන පදයටවත්, ගොනා අශ්වයා පුරුෂයා යන පද ඇතා යන පදයටවත් සම්බන්ධා භිලෂෙයක් නැත්තේය, අනාකාඞ්ක්ෂානයි. ගොනා තණ කයි යන මෙහි, ගොනා යන ප්රයථමා විභක්ති රූප ශබ්දය ක්රිනයාවචනයක් බලාසිටි, ඒ ක්රිෙයාවචනය “කයි” යන් නෙත් සම්පාදනය වෙයි. නැවත කයි යන සකර්මයමක ක්රිෙයාව කර්ම ම

 *  ආද ශබ්දයෙන් ආකාඬ්ක්ෂාම පමනක් නොව යොග්යවතා සන්නධි රහිත වු වාකෘයත් අප්රරමාණ බව දක්වත්.

35

කනිතෘ බලාසිටි. ඒකර්මකමකර්නමතා දෙක තණ යන්නෙන් සහ ගොනායන් නෙත් සම්පාදනය වෙයි, එසේම “තණ” යන කර්මයම විභක්ති රූප ශබ්දය කර්තකතැවන් සහ සකර්ම මක ක්රිඑයාවක් බලාසිටි, ඒ දෙක ගොනා කයි යන මෙයින් සම්පාදනය වෙයි. මෙසේ ගොනා තණ කයි යන මේ වාක්යිය ආකාඞ්ක්ෂාක සහිතයි.

70. අගනිතා සිඡතිනි න ප්ර මාණං යොග්ය තා විරහාත් │

70. ගින්නෙන් තෙමයි (යන මෙහි) සුදුස්සක් නැතිබැවින් ප්ර.මාණ නොවෙයි.

a. මෙහි ගින්නෙන් තෙමිමෙන් සම්බන්ධ යක් නැත්තේය. තෙමිම දියෙන් පමණක් කටයුතුයි.

71. ප්රිහරෙ ප්රනහරෙ S සහොච්චරිතානි ගාමාතයෙ ත්යාෙදි පදානි නපරක් මාණං සාන්තිධ්යා‍භාවිත් │

71. දෙන - ගෙණ - එවයි. යනාදි පදයන් එක්වර නොව යාමයෙන් යාමයට* කිම සන්නිධියාරහිත බැවින් අප්ර්මාණයි.

a. මේ වාක්යවයෙහි ආකාඞ්ක්ෂාෙ යොග්‍යතා යන වාක්යඑථ ඥන හෙතු දෙකම තිබුනත් එකවර නොකියා “දෙන” කියා යාමයක් ගියතැන “ගෙණ” කියාද, “ගෙණ” කියා යාමයක් ගිය තැන “ඒවා” කියාද කිවොත් සනනිධිය නැත්තේය. එහෙයින් එසේවූ කිම අප්රාමාණයි.

72. වාක්යංා විවිධං වෛදිකං ලෞකිකච, වෛදික මිශ්වරොක්තත්වාකත් සවර්වේමෙව ප්ර‍මාණම්. ලෞකිකන්තු ආපෙතාක්තමප්රවමාණමි. අන්ය ද ප්රආමානමි │

72. වාක්යමය තෙමේ වේදායත්තය ලොකාන්තයයි දෙවැදැරම්, වේදායත්තය වනාහි ඊශ්වරා විසන් උක්තබැවින් සියල්ලම ප්රොමාණයි. ලොකායත්තය වනාහි ඊෂ්ටජනයා විසින් කියණ ලද්දේ+ප්රලමාණයි. අන්ය ය අප්රනමාණයි.

*  ප්ර හර දෙපැය නමාරසයි බැලැන්ටයින් සහ විද්යාඅසාගර අත්ථිා ලියානිඩේ. විලිසමිස් තුන් පැයකැයි ලියාතිබේ. විලඩර්ස් හතර පැයක් හෙවත් යාමයකැයි ලියාත්බේ. තාරානාථ ප්රැහර, දිවසස්යා ෂ්ටමෙහාගෙයයි ලියාතිබේ. වෞසාම ප්රලභරෞසගමා - අමරකොෂ - සිංහල යත්රූ සමාරයි - ඉංග්රී සි, තුන් පැයයි - පාළි, රැසක් යාමත්රයය බැවින් ඉංග්රී‍සි පෑ 4 කි.-
† යථාර්ථරඥනයි.

36

73. වාක්යාරර්ථාඥනං ශාබ්දඥනං තත්කරණං ශබ්දඃ │ ඉති යථාර්ථායනුභවො නිරූපිතඃ.

73. වාක්යවයාගේ අර්ථ්දැන්ම ශාබ්ද * එහි කරණය ශබ්දයවේ. යථාර්ථාරනුභවය මෙ‍සේ දක්වනලදි.

74. අයථාර්ථාමනුභළුස්ත්රිදවිධඃ. සංශය විපය්ය්හි ය තර්ක ගෙ දාත් │

74. † අයථාර්ථෘ්නුභවය තෙමේ සංශය විපය්ය්ශය ය තර්ක්ට යන භෙදයෙන් තුන් වැදැරුම්වේ.

75. එකසමින්ධ ම්මිණි විරුඬනානාධර්මවමවෛශිෂ්ට්යාසවගාභි ඥනං සංශයඃ, යථා ස්ථාණුර්වා් පුරුෂො වෙති │

75. සංශය තෙමේ ‡ එක්වස්තුවෙක්හි විරුඬ්වු නොයෙක් ස්වභාවෙන් වෙනස්වූ බුඬියගේ බැසගැන්මයි, § කණුවද පුරුෂයාද යන මෙසේය.

a. ධර්මබමය ඇත්තේ “ධර්මකමක” නම්වේ, එකම ධර්මබමයක් ‍ඇති යම් ධර්මථමයෙක්හි අන්යො න්යැ ප්රතතිවිරුධවු නොයෙක් ධර්මකම විශිෂ්ටයට ඥනය බැසගැන්ම සැකයයි. හිමිදිරියෙහි හෝ දුර දි හෝ යමක් දැක එය කණුවක් නොවෙයි යන නිශ්චයටවත් පුරුෂයෙක් නොවෙයි යන නිශ්චයටවත් පැමිනෙන්ට පළමුවෙන් ඒ නොයෙක් ධර්මරමයත් ඊට සම්බන්ධයකර සිතිම සැකයයි.

76. මිථ්යාකඥනං විපය්ය්ටවතයඃ. යථා ශුක්තාවිදං රජතමිති │

76. විපය්ය්ත ය තෙමේ ¶ වරදවා දැන්මයි, මුතුබෙලි කට‍ුවෙහි මේ රිදියයි වරදවා සිතිම මෙනි.

• එක පදාථෙ S පර පදාර්ථයය්ය¶න්වායබොධ ශබ්දබොධඃ - කුසුමාථලි.

   අත්යඑතර පදාර්ථවයක ඉතර පදාර්ථ්යක්හුගේ අනුගතඥනයශබ්දාබොධයි - 

† අයථාර්ථායනුභවය නම් වරදවා දැන්මයි. ‡ එක ධර්මායවච්ජින්තවිශෙෂ්ය ක භාවාභාව ප්රනකාරක ඥනං සංශය ඉතාර්තක - න්යා යබො ║ ධර්මොපදං වස්තුපරං - නිරුක්ති. ධිත්

§  ඥනය යමකට නොඵලම තිබෙනතෙක් තනි ඥනයයි. යමක්හි ඒ ඥනය බැසගත් කල්හි ඒ අවගාභි ඥනයි. ඒ අවනාහි ඥනය යමක ස්වරූපය වැලඳගෙණ එහි තොරුතුරු දන්නේ වෛශීත්වොවභාධි ඥනයි.

¶ තදභාවවති තත්ප්‍රකාරක නිශ්චය ඉත්යයර්ථාව - දිපිකා.

   විපය්ය්ා  තයානාම භ්රිමා - න්යාථයබොධිනි.

37

77. ව්යා‍ප්යා රොපෙණ ව්යා‍පකෙරොපස්තර්කයකඃ. යථා යදි වහතිර්නා ස්යා ත්තභිධූමො S පි නස්යාවදිති │

77. තර්කූකය තෙමේ (ඇතැයි පිළිගන්නාලද) ව්යාකප්යි ආරොපණයකිරිමෙන් (නැතැයි යන) ව්යාකපකය ආරොපණය කිරිමයි* කෙසේදයත් ඉදින් ගින්න නැත්නම් එකල්හි (ඇතැයි යන) දුමත් නැත්තේය යනුමෙනි.

a. යමෙක් පර්ථිවතයෙහි දුම දැකදැකත් ගින්න අ තිබවි පිළිනොගණිනම් අනිකෙක් ඔහු පහදවනු සඳහා මෙසේ කියයි; නුඹ කියනලෙස ගින්නක් නැත්නම් නුඹ ඇතැයි පිළිගන්නා දුමත් නැත්තේය, මෙසේ කිකල්හි ගින්න නැතැයි කියන තැනැත්තේද ප්රනත්යතක්ෂ වු දුම නැතැයි කියතත් ගින්න ඇතැයි පිළිනොගණිනම් එසේ ව්යදප්යර ඇතවෙ පිළි ගණව්යාුපකය ඇතිබව පිළිනොගන්නා නැතැත්තාගේ දැන්ම අයථාර්ථ‍යි.

b. මෙහි දක්වනලද සංශය, වපය්ය්ිප ය, තර්ක්ය යන අයථාර්ථාරනුභළු ගුණෙත්, විපය්ය්ශ ය ඇති කල්හි සංශය දුරුයි. හේමෙසේය යම් කණුවක් දුරදී දැක මේ පුරුෂයෙකැයි සිතින් වරදවා නිශ්චයකරගත් නැතදිමේ කණුවක්ද පුරුෂයෙක්ද යන සැකය දුරුවෙයි. වැඩි පරික්ෂාක කිරිම් ආදියෙන් ඇතිසැටිය තේරුම්ගත් කල්හි විපය්ය්ව ය දුරු වෙයි, නුමුත් අනික් අයථාර්ථායනුභවය එනම් තර්කමකයනම් පරික්ෂාාකර බැලු නුමුත් පරික්ෂා කරන්නාගේ බුඬියෙහි ප්රකසන්තතාවය හින බැවින් තමාගේ කල්පනාව ප්රතත්ය ක්ෂරවු යමකට විරුඬබව නිශ්චයකර ගන්ට නුපුළුවන් බවයි.

 c.  සංශයෙහි ඉන්රිතමා ය රූපවු ප්රුත්ය‍ක්ෂ ය කරණයි. විපය්ය්ු  යෙහි  ප්රයත්යයක්ෂාතදිවූ සතර කරණයෝයි. තර්කඉකයෙහි මනස කරණයි.

78. සමාතිරපි විවිධා යථාර්ථම අයථාර්ථා ච, ප්රයමාජන්යා‍ යථාර්ථාද අප්රුමාජන්යාජ S යථාර්ථාි ║

78. සමෘතියත් යථාර්ථරය අයථර්ථා යයි දෙවැදැරුම්. ප්රජමායෙන් උපදනේ යථාර්ථථ සමෘතියයි ග්රයමයෙන් උපදනේ අයථාර්ථථ සමාතියයි.

a. බුඬිය නිරූපණයකොට තදනන්තරව සුඛනිරූපණය කරන්නාහු සවේවෂාංයයි කියති.

• ආරොප අභාය්ය්.ූපත්වංන බාධකාලිතෙච්ජා ජන්යුත්ං‍ඬ ආහාය්ය්අ ත්ංායෙ ව්යාෂපරොපෙණෙත්ය‍ත්ර‍ ජන්යණතවං තථාව ව්යාාස්යතවිෂයකාභාය්ය් යථඥන ජන්යෂ ව්යා‍පක විෂය කාභාය්ය්ණය ඥනත්වංා තකීක ලකෂණං පය්ය්භ වසන්තං - නිරුකති.

ආ‍ෙරාප, අන්ය‍සමිත් අන්යයධර්ණාධවහායෙ, යථා රජ්ය්වාං සපෂිඥනම් - තාරානාථ. ‍38

79. සවෙර්වෙෂාමනුකුල වෙදනීයං සුකම්, ප්ර්තිකුල වෙදනීයං දුඃඛමි │

79. සියල්ලවුන්ගේ ඉච්ජා විෂයත්වසය සුවයි* වෙෂ විෂයත්වව දුකයි.†

80. ඉච්ඡා කාමඃ ක්රොේධො වෙෂඃ, කෘතිප්රංයන්තඃ │

80. ඉච්ඡා තොමො, කාමසි. වෙෂය තෙමෙ ක්රොනධයි, ප්ර යන්තය තෙමෙ කෘතියි.

81. විභිතකමර්මතජන්යොධ ධර්මඅමඃ, නිෂිඬ කර්මනමජන්යා සත්වන ධර්මතමඃ│

81. ධර්ම්මය තෙමේ (වෙදයට) එකඟවු ක්රිනයායෙන් උපදනේයි අධර්ම්මය වනාහි නිකාෂ්ට කරි යායෙන් උපදනේ වෙයි.

82. බුඬ්යා්දයො S ෂ්ටා වාත්මමාත්රා විශෙෂගුණඃ │

82. බුඬිය ආදි අටගු‍ණයෝ ආත්මයෙහි පමණක් ඇති විශෙෂ ගුණයෝයි.

a. බුඬි, සුඛ, දුංඛ, ඉච්ඡා, වේෂ, ප්රරයන්ත, ධර්මමම, අධර්මාම යනමේ අට ගුණයෝ ආත්මයෙහි පමණක් ඇති විශෙෂ ගුණයි.‡

83. බුඬිච්ජා ප්රයයත්තා විවිධා නිත්යා අන්ත්යාෂශ්ච, නිත්යාස ඊශ්වරස්යි අන්ත්යාි ජිවස්‍ය │

83. බුඬිය ඉච්ඡාය, ප්රවයන්තය (යන මොහු වෙනවෙනම) නිත්යාය අනිත්ය්යි දෙවැදැරුම් වෙත්. නිත්යඋය ඊශ්වරයා අයත්ය, අනිත්යුය ජිවය අයත්ය.

84. සංස්කාරස්තරි ඡාවිධො වෙගො භාවනා සර්ථ්තස්ථාපක ශෙචති, වෙගඃ පෘථිව්යාිදි චතුෂ්ටය මනොවෘත්තිඃ, අනුභවජන්යා ස්මෘති හෙතුර්භාපවනා අත්මමාත්රථවා ත්තිඃ, අන්ය්ථා කෘතස්යද පුනස්තාදවස්ථ්යාඅපාදකඃ ස්ථිතස්ථාපකඃ කටාදි පෘථිවි වෘත්තිඃ ඉතිගුණඃ

• සකලපුරුෂියෙච්ජා විෂයත්වංඃ සුකස්යම ලක්ෂ්ණම - නිරුක්ත.

† සකලපුරුෂ වෙෂ විෂයත්වංව දුඃඛස්යල ලක්ෂ-ණම් - එහිම. ‡ රූපං ග‍ෙඬා රසයපර්ශංනෛහස්සාං සිඩිකොද්රඅවඃ

  බුඬ්යා‍දි භාවනාන්තාශ්ව ශබෙදා වෛශෙෂිකා ගුණඃ │ - න්යා යබොධිනි. 
  රූපය ගන්ධාය රසය සපර්ශතය සෙනහස සාංසිධික ද්ර්ව්ය-. බුඬි ආදි  භාවනාන්තකොට ඇති ගුණය යන මොහුද ශබ්දයද වෛහෙෂික ගුණයෝයි.

39

84. සංස්කාරය තෙමේ, වේගය, භාවනායථ, සථිතස්ථාපකයිය තුන්වැදැරුම් වේ, වේගය තෙමේ පෘථිවි ආදි සතරෙහිද මනසෙහිද වැටෙයි, අනුභවයෙන් උපදනා ස්මෘති හෙතුවු භාවනා තොමො ආත්මයෙහි පමණක් වැටෙයි; ස්ථිතස්ථාපකය තෙමේ අනික් ආකාරයකින් කරණලද්දාහට නැවත මුල් ප්රිකෘතිබව පැමි‍නිමයි. කලාල් ආදි පෘථිවිය ආශ්ර්යකොට ඇත්තේය. ගුණයෝ මෙසේය,

ච ල නා ත් ම කං ක ර්මපම │

85. ඌඩර්වැ දෙශ සංයොග හෙතුරුත්ක්ෂේපණම්, අබොදෙශ සංයොග හෙතුරාකුචනම්, විප්ර කෘෂ්ට සංයොගා හෙතුඃ ප්රෘසාරණම්, අන්ය ත් සව්ර්වංු ගම නම්. පෘථිව්යා්දි චතුස්ටය මනො මාත්රාවෘත්ති.

85. කර්ම්මය තෙමේ, චචලත්වත ස්වභාවකොට ඇත්තේය; උතේක්ෂැපණය තෙමේ අඩුදිසා සංයොග හෙතුයි, අව‍ක්ෂේපණය තෙමේ යටදිසා සංයොග හෙතුයි ආකුචනය තෙමේ ශරීර (අවයවයන්) ගේ චක්රයතා සම්පාදක හෙතුයි, ප්ර සාරණ ය තෙමේ (ශරිරයාගේ) ඍජුතා සම්පාදක හෙතුයි, අනික් සියල්ල ගමනයි. (කර්ම‍මය තෙමේ) පෘථිව්යා‍දි සතරෙහිත් මහසෙහිත් පමණක් වැටෙයි.

86. නිත්ය මෙකමනෙකානුගතං සාමාන්යංග, ද්ර ව්ය්ගුණ කර්මයමවෘත්ති, තද්විවිධං, පරාපරභෙදාත්. පරංසන්තා, අපරං ජාතිද්රගව්ය‍ත්වාදදිඃ │ 86. සාමාන්ය ය තෙමේ නිත්ය ය, එකය, නොයෙක් (පදාර්ථ්යෙහි) සමවෙතයි. ද්ර ව්යෙ ගුණ කර්මාමයන්හි වැටෙයි ඒ (සාමාන්යණය) තෙමේ පරය අපරය යන භෙදයෙන් දෙවැදැරුම්, පරතෙමේ සත්නානම්, * අපර තෙමේ ද්රයව්යය බැව් ජාතියි.†

87. නිත්යෙද්ර‍ව්යප වෘත්තයො ව්යායවර්ත තකා විශෙෂ‍ඃ.

87. විශෙෂයො තුමු (පරමාණවාදි) නිත්යා ද්රසව්ය්යන්හි පවත්නා උනුත් වෙන්බව උපදවන හෙතුයි.

• පරත්වහමි අධිකදෙශවෘත්තිත්වංව, අපරත්වවමි අලපදෙශවෘත්තිත්වණමි, සකල ජාත්යඅපෙ ක්ෂාබ S ධික දෙශවෘත්තිත්වා්ත් සන්තාසා පරත්විමි - සිඬාන්ත මුකතාවලි.

† තුන්වෙනි පි‍ටේ අධොලිපිය බලනු.

40

a. ආක, කාලා, දිශා, ආත්ම, මනස්, යන පස හා පෘථිව්යමප් බතෙප්ස් වායු යනමේ සතරෙහි පරමාණුත් නිත්යි ද්රොව්යියි. ආකාශාදි එකක් ඉතිරිවායින් වෙන්ය, එකම භුතයාගේ පරමාණු දෙකක් සවර්වා්කාරයෙන්ම එකාකරවි නුමුත් එකකින් අනික වෙනස්ය. මේ වෙනස්බව විශෙෂයි. *

88. නිත්යයසම්බන්ධඃේ සමවායඃ අයුතසිඬවෘත්තිඃ, යසොර්වුයොර්‍න්ඩ්යෙ‍ එකමපරාශ්රිකතමෙවාවතිෂ්ඨතෙ තාව යුතසි‍සමඬෞ අව්යනවාවයවිනෞ ගුණගුර්ණරනෞ ක්රිතයා ක්රිියාවනේතෟ ජාතිව්ය්ක්ති විශෙෂ නිතයද්රරව්යෙව චෙති │

88. සමවායනම් † නිත්යිවු සම්බන්ධායයි, අයුත සිඬයෙහි පවත්නේය, යම් දෙදෙනෙකු අතුරෙන් එකෙ‍ක් අනිකා ඇසුරුකොට ඇත්තේ වේද, උන් දෙදෙනාඅයුත සිඬනම් වෙති; අවයවහා අවයවිය. ගුණහා ගුර්ණ ය, ක්රි්යා හා ක්රිනයාවත්ය. ජාතිහා ව්ය ක්තිය, විශෙෂහා නිත්යය ද්රෙව්ය‍ය, යන මොහු අයුත සිඬයි.

 	89.	අනාදිඃ සාන්තඃ පරාා වගභාවඃ උත්ප තෙනඃ පූර්ව්වං කාය්ය්ෙහිස්යක ; සාදිරනනන්තං ප්රාබවංසඃ, උත්පන්ත්යාන නතරං කාය්ය්ෙන ස්ය‍ ;  ත්රෛරකිලික සංසර්ගවජ වච්ජින්ත ප්රපතියොගිකො S ත්ය්න්තාභාවඃ, යථා භුතලෙ ඝටො නාස්තිනි;  නාදාත්ම්ය්සම්බන්ධාතවච්ජින්න ප්රලතියොගිකො S න්යො‍න්යාිභාවඃ, යථා ඝටඃ ප‍ෙටා නභව තිනි │

89. ආදිය නැත්තේ අවසානය ඇත්තේ ප්රා්ගභාවයි, උත්පත්නියට පූර්ව්ව කාය්ය්ඝට යාගේ (අභාවය)බ මෙනි ; ආදිය ඇත්තේ අන්තය නැත්තේ ප්ර්ධවංසයි. උත්පත්තියට අනතුරුව කාය්ය්ි ියාගේ (අභාවය) මෙනි ; (අතීතානාගත වර්තිතමාන යන)

 *  අනේත්යාත නිත්ය) ද්රවව්යාගවෘත්ති විශෙෂ පරිකිර්තතනිතඃ - භාෂාපරිච්ජේද
 †  සමවායං ලක්ෂනයති නිත්යෙකති. ස‍ංයොගෙති ව්යවපති වාරණය තිත්යෙීති. ආකාශාද්ර‍වති ව්යායපති වාරණය සම්බන්ධශක ඉති . අයක් සිඬල ක්ෂ්ණමාහ යසොර්ම ඬ්ය‍ ඉති. නි‍ෙලාසට ඉති විශිෂ්ට බුර්ඬ ර්වඅශෙෂණ විශෙෂ්යි සම්බන්ධත විෂයාවිශිෂ්ට, බුඬිත්වා.ත් දණ්ඩිති. විශිෂ්ට බුඬිවදිති සමවාය සිඬඃ, අවයවාවයවිතිවිති, ද්රිව්යව සමවාසි කාරණමවයවඃ, ජන්යසද්ර ව්යා මවයවි - දිපිකා

41

කාලත්රධය සම්බන්ධය අවච්ජින්නවු ප්ර්තිකුල සම්බන්ධණත්ත්වවය අත්යඃන්තා භාවයයි පොළෝ තෙලෙහි කලස නැත්තේය යනුමෙනි ; තාදාත්ම්යහසම්බන්ධා්වච්ජින්තවු ප්ර‍තිකුල සම්බන්ධමවත්ත්වකය අන්යෝන්යාමභාවයයි, කලය වස්ත්රදය නොවෙයි යනුමෙනි.

  a.  1. පළමු ඝටයක් නැතිතැන අමුතුවෙන් ඝටයක් කළ කල්හි ඒ ඝට කාය්ය්ම් යාගේ අදිය නැත්තේ අන්තය ඇත්තේය මේ ප්රාටගභාවයයි.  2. ඒ ඝටය කැට මුගුරු ආදියෙන් තළා සුණු විසුණුකල කල්හි ඒ මැටියෙන් වෙන ඝටයක් උපදවතත් පළමු තිබුන ඝටය නැවත තනන්ට බැරිය. මෙහි ඝටයාගේ ආදිය ඇත්තේය අන්තය නොමැත්තේය, ප්රුධවාසා භාවයයි.  3. අන්ය2ත්තාභාවය විරුඬ සම්බන්ධනයෙන් සැලකිය යුතුය. තුන්කල් සංසර්ග ය අචව්ජින්තකොට ඇති විරුඬ සම්බන්‍ධවු අභාවය අත්යුන්තාභාවයයි කියනලදි. ඝටය නොමැති තැනක, අන්කිසි තැනක තිබෙන ඝටයක් ගෙණතේ තැබු කල්හි. මේ පසුව කිතැන ඝටය නොමැත්තේය මේ අභාවය අතීත අනාගත වර්තතතමාන යන තුන්කාලයම සම්බන්ධායභාවයකි. අත්ය‍න්තා භාවය මෙසේය.  4.  අන්යොාන්යායභාවයද විරුඬ සම්බන්ධතයෙන් සැලකියි යුතුයි. ඝටයක තවත් ඝටයක්හා සමානාත්මභායක් ඇති හෙයින් ඉතිරි සියල්ලෙන් වෙන්කොට සලකනු ලැබේ, පටාදියත් එසේමය එහෙයින් මේ තදා තමභාවයට විරුඬ භාවය එනම් ඒ ඝටාත්මයත් පටාත්මයත් එකම අත්මයෙහි නොවනබව අන්යොඑන්යායභාවයයි.

90. සර්වොෂාං පදාර්ථාතනාං යථායථමුකේතෂ්වන්තර්භාව වාත් සපෛතව පදාර්ථන ඉති සිඬමි.

90. මෙතෙකින් සියලු පදාර්ථතයන් තමන්වූ පරිද්දෙන් කී “ අවෙච්ජේදක අවච්ජින්න නිරූපණය කරණ ගොවර්ධනන මිශ්ර් ආචාරින් මෙසේ කියා තෙබේ.

     පෘථිවිං ලක්ෂනයති, ගන්ධධවත්ත්වංර පෘථිව්යා  ලක්ෂටණං ලක්ෂා්පාතිවි, පෘථීවිත්වංං          ලක්ෂ තා වචේජදකං, පෘථිවිත්වා් වච්ජින්නා ලක්ය්ින තා,
    “සඬ්මා වච්ජාන්නං ලක්යංයති  සධමො ලක්ය්්නාතා වච්ජේදකඃ,”
    “සොධමොස්ස්යාන මවචේජ්ද කසහා තඬමාවච්ජිනෙන” නිත්යාියාත් තථාව ලක්ෂා තා වච්ජේදකං පෘථිවිත්වං් පෘථිවිත්වාම වව්ජින්තා ලක්යායා  ත.
  ගන්ධෂවතියයි පීථිවියට ලක්ෂහණ කියයි, ගන්ධයත්ත්ව්ය පෘථිවියගේ ලක්ෂාණයි. පෘථීවිය ලක්ය්ාතායි පෘථිවිත්වංය ලක්ය්කියතා වච්ජේදකයි පෘථිවිත්වප අවච්ජින්නය ලක්ෂල	

තායිග ‘ලක්ය්්තියි අවච්ජින්නකොට ඇත්තේ යම් ධර්මිමයක්ද ඒ ධර්ම මය ලක්ය්යගේතාව චේජදකයි ධර්ම‘මයක් යමක්හුගේ අවච්ජේදයවේද ඕතොමෝ ඒ ධර්මතමයාගේ අවච්ජින්නයයි” න්යාගය ශාස්ත්රමයෙන් පෙණෙන හෙයින් ඒ ‍එසේමය ලක්ය්ි තා වච්ජේදකය පෘථිවිත්ව්යයි පෘථිවිත්වාජ වච්ජින්යා‍ය ලක්ෂාෙතායි. 42

(පදාර්ථෘයන්හිම) ඇතුළතක් හෙයින් පදාර්ථරයෝ සතක්මැයි යනු සිඬයි.

   a.  ප්රාවචීන නෛයාසික මතයෙහි පදාර්ථම සොළොසෙක, ඒ බව දිපිකා මෙහි මෙසේ දක්වන ලදි. ප්රථමාණ, ප්රමමේය. සංශය ප්රේයොජන, ද‍ෘෂ්ටාන්ත. සිඞත්තාවයව තර්කයක නිණිය වාද ජලප විතණ්ඩ්ය් හෙත්වාක හාස ච්ජල ජාති නිග්රචහ ස්ථානානාං හත්වි ඥනානනිශ්රෙ‍ය සාධිගම්ය  ඉතින්යා්ය ශාසෙත්ර  ෂොඬශ පදාර්ථාානා මුක්තත්වාඥත් කථං සපෛතිචේත්යිත ආහ සවේෂාමිනි.

මෙකි සොළොස්ම සප්ත පදාර්ථගයෙහි අන්තර්ගාතයි යනු භාවයි.

කණදන්යානස මතයොර්බා ලව්යුපත්පත්ති සිඬයෙ.

අන්තමහටේටන විදුෂා රචිතස්තර්ක‍ක සඞ්ග්රුයඃ.

෴ඉති ශ්රීනන තර්කතක සඞ්ග්ර්හඃ සමාප්තඃ෴

 කණදර්ෂුගේ මතයෙහිද න්යාඞය මතයෙහිද *  බාලාවබොධ සිඬිය පිණිස අන්තම්හට්ට පණ්ඩිතයන් විසින් තර්කාක සඞ්ග්රිහය කරනලදි.

‍ ෴මෙතෙකින් ශ්රීඩ තර්කික සඬ්ග්රකහය නිමි෴

• කණද මතය වෛතශෂික ශාස්ත්රතයි. න්යා෴ය ශාස්ත්රඬය ගෞතම මතයි.