අමාවතුර-ගැටපද විවරණය-iv
157. පිටුව සංස්කරණය
දෙරුවන් අතුළෙක් - රුවන් මුවා අතළගල් (ගල්ලෑලි) දෙකක්; ථාරුසකවන - බොරලුදමුනුවනය; මේ උයනෙහි ඵාරුසක රුක් අධිකව තිබෙන හෙයින් මේ නම වී ය යි සිතිය හැකිය.
බොරලුදමුනු නම් උගුරුස්ස වැනි ගෙඩි ඇති ගස් වෙසෙසකි විත්රොලතාවන -විසිතුරු වැල් ඇති වනය; පැඳුම් උතුරු තන්හි -තැගෙනහිරට හා උතුරටත් අතර තන්හි; ඊසාන දිශාවෙහි; රුවන් දදපෙළින් -රත්නධ්වජ පඬකතියෙන් “තුන්සියක් යොදුන්” යන්නෙන් ධ්වජයන්ගේ උස කියන ලදි . විජයත්පබා -ශක්රෙයා අසුරවිජය කළ වේලෙහි පැන නැගි හෙයින් ඒ ප්රාතසාදය වෛජයනත යයි නම් පදි. මිනිස් පියෙහි- මනුෂ්යස පථයෙහි; මිනිස්ලොව. වන එන ගමතින් වැද වසන හලක් - වන එන ගමන්වලින් වැලකි පිවිස වාසය කරණ ශාලාවන්; ‘ගමනින්’ යනු අවධිවිභකත්ය නත පදයකි. මෙය උපාතතවිෂය (අධ්යාමභාර කරණලද ක්රිඅයාව විෂය කොට ඇති) අවධියියි. අවධිය තෙවැදැරුමි. කිසිඅවදියෙක් දක්වන ලද ක්රිතයාව විෂය කොට ඇත්තේ ය. “ගසින් ගෙඩිය වැටේ”යන තන්හි මෙනි; මෙහි ‘ගසින්’ යන්න ‘වැටේ’ යන (වාක්ය යෙහි දක්වන ලද) ක්රිගයාවෙහි අවධියයි. කිසි අවධියෙක් අධ්යා හාර කරණලද ක්රි)යාව විෂය කොට පවති. “වලාකුළින් විදුලිය බබලයි” යන තන්හි මෙනි. මෙහි ‘වලාකුලින්’ යන අවධියක් අපෙක්ෂි ත (සිතා ගන්නා ලද) ක්රිවයාව විෂය කොට පවති. “මේ කොයින්?”යන තන්හි මෙනි. මෙහි ‘කො. යන අවධිය ‘ලබුනේ’යනාදි අපෙක්ෂි්ත ක්රිවයාවක් විෂය කොට පවති . “වසන” යනු ‘වස’ දයින් ආධාර කාරකයෙහි ‘න’ ප්ර්ත්යවය ව සිදධ කාදනත යි. යම් තැනෙක්හි වෙසේද.එ තැන ‘වසන’ (තැන) නම්. පින් කැමින් -පුණ්යවකම්යෙන්. (කැමින්=කම්+ ඉන්) බොල -ඝනත්වකය, මෙයින් කියන ලද්දේ ක‍ඳෙහි විෂ්කම්භයයි හැගේ. එසේ නම් විෂ්කම්භය සතළොස් යොදුන් වුවොත් වට පසළොස් යොදුන් නො විය හැකිය.
පඤචාශද්යොජනසකඣ -ශාඛායාමා සමනතන,
මානතා පාරිජාතස්ය- -සෙථල්ය්නතු පඤචකත්ර යම්”යි
පරසතුරුකෙහි උසමහත කී තමුන් බහලත්වොය නොකියන ලදි. පාළිපොත්හි ද එය නො පෙණේ. එක් පාළිපොතෙක්හි “පඤ්චසතයොජනපරිනාභකඛඣා” (පන්සියයක් යොදුන් වට කඳ ඇති) යි කියනලදි. වටපන්සියක් යොදුන් වුවොත් විෂ්
කම්භය සතළිස් යොදුනකට වැඩි විය යුතු ය. එක් සිංහල පොතෙක්හි “කඳ බොල පස් යොදුනැ”යි කියන ලදි. මෙසේ බලන කල මේ ගණන්වල ටවරදක් තිබෙන බව හැඟේ. පිරික්සිය යුතු. ශාඛා අගින් - අතු අග සිට; ශාඛාමඬුලු - ශාඛාවන්ගේ පරිමණ්ඩලය; ‘පරිමණ්ඩලය’ නම් රවුම යි. පුප්නා - පිපෙන; පතප්නට - සැතපුමට; විශ්රාලම ගැණීම පිණිස; තිළි සේ - මෙට්ටයක් (= ගුදිරියක්) මෙන්; නාභිය - පෙකනිය; බෙරතලක් හෙරිතලයක්; බෙරයෙහි බැඳි සම බෙරතලය යි. කැමැති සෘතුවක් දෙන - සෘතු’ නම් ශීත උෂ්ණ ගුණයි. එහි හුන්නහු උණුසුම් වෙයි. කැමැති සෘතුවක් දෙන්නේ එහෙයිනි.
පාණුඩුකම්බල - පඬු (-රතු) පැහැති පලසක් වැනි හෙයින් ඒ අස්න මෙනම් වී ය. සල අස්නෙක් - ශෛලාසනයක්; ගල් අසුනක්; වීජම් - අභිධර්මනය; අප බුදුන් විජමෟ දෙසු පරිදි සද්ධමර්‍ රත්නාවලියෙහි යමකප්රාෙතිහාය්ය්රර්වමස්තුවෙන් දත හැකි ය.
157. පිටුව සංස්කරණය
කොබල්ලරුක්පයැ - කොබෝලීල ගස මුල; ‘පයැ’ යනු ‘පා’ සදෙහි ආධාර විභක්ත්යනන්ත පද යි. ‘පා’ සද ‘මුල’ යන අරුත්හි ද වැටේ. පලුපහ‍ණෙක - පාෂාණඵලකයෙක්හි; ගල්ලෑල්ලක; දෙව්සගයෙක් - දිව්යුසභාවක්; බොහෝ දෙනා රැස් වන ස්ථානය ද ‘සබා’ නමි. බිම් පිළිමිණිමුවා ය - භූමිය පළිඟුවෙන් කරණ ලද්දේ ය. කොතුරුපක් - කණුවෙහි කළගෙඩියක් වැනි අවයවය. ‘කොතුරු’ (-ථම්භඝටක) නමි. ‘පක්’යනු පේකඩ යි. “රජත මයා ථම්භඝටකා ව සඬඝාටඤ්ච” යනු පාළි යි. ‘සඬඝාට’ යන්න විස්තර කරණ පාළි නිඝණ්ඩුටීකාකාරයෝ “පුබ්බාපරායාමවසෙන (දක්ඛිණුත්තරායාමවසෛන වා) ථම්භානං’ උපරිඨපිතෙ යුතභූතෙ ගෙභාවයවේ” (පෙර අපර දෙසට දිගු කොට (දකුණු උතුරු දෙසට දිගු කොට හෝ) කණු මුදුන්හි තබන ලද යුවල වු ගෘහාවයවයෙහි ‘සංඝාට’ ශබ්දය වැටේ) යි කීහ. මෙයින් හැ‍ඟෙන්නේ කණු මතුයෙහි යටලී ආදිය සවි කිරීමට තබනු ලබන දැව ‘සඬ්ඝාට’ (= දැව වලලු - පේකඩ) බව යි. වග්පෙළ - ව්යාතඝ්ර= (රූප) පඬක්තිය; යනු අත්ථීළ යි. “පවාළමයානි වාළරූපානි” යනු පාළි යි. මෙහි වග්පෙළ යයි කියන ලද්දේ ‘වාළරූපානි’ යන්නට ය. වාළ යනු ව්යාපඝ්රලයන්ට පමණක් නො ව සියලු චණ්ඩ සත්වයයන්ට නමකි. එහෙයින් ම.ඊට බුත්සරණෙහි “සිංහාදිරූ” යි කියන ලදි. පවළමුවා යැ - ප්රචවාළයෙන් කරණ ලද්දේ ය; ල්රකවාළ නම් දැන් ‘කොරල්’ නමින් ප්රවසිද්ධ රක්තවණර්‍ ද්රමවළුයයි. හොත් වස් - මුදුන් යටලීය, ‘පක්ඛපාස’ යනු පාළි යි. ඊට පාළිනිඝණ්ඩු වෙහි ‘පැලැන්පොරු’ යි කියන ලදී. එය විස්තර කරණ නිඝණ්ඩු ටිකාකාරයෝ “චිත්තං පක්ඛානං අපත්තන්ථතයං බන්ධ්තතො පාසොවියාති පක්ඛපාසො”යි කීහ. “පක්ෂ් - (පල) දෙක නො වැටෙනක පිණිස බඳින හෙයින් පාසයක් (රැහැනක්) වැනි නු යි. ‘පක්ෂිපාශ’ නමි” යනු අත්වීන යි. මීට සමහරු ‘රීප්ප’ ය යි ද, පාළි නිඝණ්ඩුව සංස්කරණය කළ සුභූති මහානායක ස්ථවිරපාදයන් වහන්සේ ‘සීලින් ලෑලි’ ය යිි ද, තවත් ඇතැම් අය ‘බල්ක’ ය යි ද කියති. ‘(දිග අතට) දමන ලද වංශ හෙවත් උණගස්’ යනු ‘හොත්වස්’ යන්නෙහි අවයවාත්වී යි. ගෝනැස් - පර:ල; මුවවිටි - මෝවිටි; වහලෙහි කෙළවර; වඩිම්බු ලෑල්ල; ඇතුළු සියන - ඡදනයෙහි (පියස්සෙහි) ඇතුල් පැත්ත; ඉඳුනිල්මිණිමුවා යැ - ඉන්ර්ෝවිනීලමාණික්යැමය ය. මේ “ඉන්ර් න්නීල ඉඨිකා හි ඡදනං” යන පාඨය සිංහලයට පෙරළූ අයුරුයි. මෙය ම “සෙවින්නෙහි උළු ඉඳුනිල් මැණික්මය වි යැ” යි විද්යා චක්රවවර්තීහු සිංහලයට නැඟුහ. මයුරපාදපරිවෙණාධිපතීහු “බඩපල ඉන්ර්නෙ නීලමාණික්යයමය යැ” යි කීහ. ‘ඇතුළුසියන, බඩපල’ යන වචනයන්ගෙන් උළු ගැ‍ණෙන බව මෙයින් හැඟේ. එහෙත් වචනයන්ගේ අත්වී්ය නම් ‘ඇතුළු වහල’ යනුයි. පිටි සියන - වහලෙහි පිට (යට) පැත්ත; “සෙවින්නෙහි පිට, පිට පල” යන වචනයෝ මේ සඳහා අන්තන්හි දක්නා ලැබෙති. කැරළි - කොත; වටා - අවට; හාත්පස; ‘වටා’ යනු නිපාතයකි. විනිය - විනශ්චය; කැණිමඬල - කර්ණිකා මණ්ඩලය; මුලු පරාල වද්දන ලී කැබැල්ල, මෙය වහලෙහි මුදුනෙහි ම සවි කරණු ලැබේ. ගුත්තිල කාවෙහිද සුදම්සබය වර්ණණණා කරණ ලද්දේ ය. එහි හා මෙහි ද අසමානතා පෙණේ. පරසතු මල්සැණට - පරසතුමල් නිමිති කොට කරණ උන් සවයට; වසා වසන කල - වස් වසන කල්හි; වස් විසීම නම් වර්ෂාර සෘතුවෙහි ඡාරිකාවෙහි නො ගොස් (මෙහිි මේ වස් තුන් මස වෙසෙමි යි ඉටා) එක් තැනෙක්හි වාසය කිරීම යි. ඇසළමස අවපැළවිය දවසෙහි වස් වසති. පවරණ - පවාරණ කරණ; ‘පවා රණය කිරීම්’ නම් වස් අවසන්හි සඬඝයා එක් රැස් ව, තමන්ගේ යම් කිසි දොසක් දක්නා ලද හෝ අසන ලද හෝ සැක කරණ ලද හෝ නම් එය. අනුකම්පා කොට, තමන්හට කියන ලෙස අන්ය භික්ෂු න් සතුටු කරවා ගැණීම් වශා‍යෙන් කරණු ලබන විනයකර්ම යකි දිව පරසතුරුක - දිව්යා පාරිජාතක වෘක්ෂලය; දෙවියෝ මනුෂ්ය ගණනාවෙන් අවුරුද්දක් මුළුල්ලේහි මේ වෘක්ෂයයෙහි මල් පිපුම බලාපොරොත්තු ව සිටිති. පත් විලිකුන් කලැ - කොළ ඉදුනු කල්හි; විලික්සින - ඉදුනේ ය. ‘විලිකුස්’ ධාතුයි. අතීතාඛ්යාුත යි. වැම්හෙයි - (කොළ වැටේ යයි. “වම්හ - වැගිරීමෙහි” ධාතු යි. සැණමත් ව - උත්සව (ප්රී තියෙන්) මත් ව; අකුරු විහිද්දි යි - අංකුර (කුඩා දලු) විහිදේ (හටගණි) ය යි, වුහුම් - විහිදුනු,හටගත්; පලු - පල්ලව, කොළ; කැන් - කුඩා මල් කැකුළු. යුත් පොකුරු; කැකුළු ගන්තියි - මහත් මල්කැකුළු හට ගණි ය යි; මිණි දිවිරිව්ර - මල් කොපු පුපුරණ කාලය; ‘මිණි’ යනු මල්කොපුව නමකි. මල්කොපුව මලෙහි බැදුම ය. එය දැදුරු වන්නේ (පුපුරන්නේ) මල් කැකුළු මොරණ විට ය. මල් බිඳුනා සඳහා රුකට නැගෙන කිස නො ද ඇති - මල් කඩනු පිණිස ගසට නැඟීමේ කෘත්ය යක් නො මැත්තේ ය. මල් කතුරු - මල් කඩන කෙකි. මේ සඳහා පාළිපොතෙහි ආයේ ‘අංකුස’ යන වචනය යි. ‘දෙහිතිල්ල’ යනු බුත්සරණෙහි යෙදු වචනය යි. මල් ඕනාා සුමුගු එළවන කිස - මල් දමන් පමුද්ග (=පෙට්ටි) ගෙණඊම් සඬඛාත කෘත්ය්යක්; සුළ‍ඟෙක් නැගි - හුළඟක් හට ගෙණ; මල් ගෙණ සිටි - බිම වැටිය නො දි මල් දරාගෙණ සිටියි. මල් පරඬලා - පර ව ගිය මල්; පෙති හෙයරු කෙමි රදවමින් - මල් පෙති, රෙණු, කර්ණිකාවන් නානා විධ පඬක්ති පිහිටුවීම් වශයෙන් තබමින්; දිව සේ සත් -- දිව්යිහ්වේතවජ්ත්රම; දෙතිස් දෙවි පුත්නට - මේ දෙතිස් දිව්යක පුත්රවයෝ නම් ශක්ර්යා මඝමාණවක කාලයෙහි ඔහු හා එක් ව පින් කම් කළ දෙතිස් දෙන ය.
159. පිටුව සංස්කරණය
පන් සුළැ ලු - කෙහය චුළා (කොණ්ඩ) පසෙක්හි ලු; කෙස් කොණ්ඩා පසක් කොට බැඳි; හල් - ශාලා; බිඳුවමින් - හාරවමින්; හේ - සේතු; ඒ දඬු පාලම්; පහයවමින් - එළි (ශුද්ධ) කරවමින්; සම කරවමින්; කණු මුල් උපුරවමින් - (රථයන්හි අලවංගු හැපෙන,මිනිසුන්ගේ පය වදින) ‘කණු හා මුල් උගුවවමින්; කල් - කල්යි; කාන්ත මනාප, දහසක් ගැල් - ඛාරි (=කිරිය) විස්සක් එක් ගැළකි. ‘යාල’ යනු ද මීට ම නමි. ද්රො;ණ සොළසක් එක් බාරියකි. පඤ්චසිඛයා පැලඳි පලඳනා නැළියෙන් මනිතොත් නැළි පණස් එක් ලක්ෂා විසි දහසකි. තුන්ගවු උස සිරුරකට එපමණ අබරණ වැඩි නො වේ. නව කුඩක් - කුම්භ නවයක්; “නව මත්තෙ ගකන්ධි විලිමෙල්ත්වාි” 9නව කුඹක් පමණ සුවඳ ගා ගෙණ) යනු අටුවා යි. කුම්භයක් නම් අමුණු දහසයකි. නැළි දහසයකැ යි සමහරු කියති. අමුණකට ද්රොුණ දහයකි. ‘තුඹක්ථ නිඹත්, යන පාඨ යෝ ද පෙණෙත්, තුඹක් නම් ලාභකි; හෙවත් නැළි සතරකි. තිඹක් නම් ද්රො ණයකි. රත්දිව පිළි - රක්ත වණි දිව්යඨවස්ත්රක; රත් රන් කෙමි - රනින් කළ මුදුන්මල්කඩ; එයින් - පස් සුළක් කොට කෙහෙ බැඳ බහාලන හෙයින් හැම දෙවියන්ට මැ ප්රි්ය වන්නේ නළුවා හෙයිනි. එහෙයින් ම, හේ විශෙෂ වු භාවනාව ප්රි‍යකථා දනී. විරුළු - විරුළ්හක සසිත්සි පොහෝ දවස් - තුදුස් (14) වක් පොහෝ දවසෛහි; සයිත්සි’ යන්න ‘චාතුද්දසි’ යන්නේන් භින්නයි; මෛය අමා වතුරු පිටපත්හි ‘සයින්’ යි ද; ධම්පියා අටුවා ගැටපදයෙහි ‘ස’ යි ද සිඛවලඳ මිනිසෙහි ‘සයික්සි’ යි ද ආයේ ය.
160. පිටුව. සංස්කරණය
මවුපියවටන්ධම් - (මාතු - පිතු උපඨාන ධම්ම) මවට හා පියාට උපස්ථාන කිරිම් ධර්‍ු ය; දාගොබ් - දාගබ්; ‘ගමුව - ගොමුව, යනාදිය හ සසඳනු. තුන්සුසිරිත - කායසුචරිත, වාක්සුචරිත, මනඃ සුචරිත යන තුණ; කය වචනය සිත යන තුන් දොරින් කරණ යහපත් ක්රිඃයා, දසකුසත් කම්පථයෙහි - සතුන් නො මැරීම, සොරකම් නො කිරීම, කාමමිථ්යාමචාරයෙහි නො හැසිරීම; බොරු නො කීම, කේලාම් නො කීම, පරොස් බස් නො කීම, ප්ර ලාප නො කීම; විෂම ලොභයෙන් දුරු වීම, ව්යා පාදයෙන් දුරු වීම, මිථ්යාෙදෘෂ්ටියෙන් දුරු වීම යන කායාදිවාරයන්ගෙන් පවත්වනු ලබන කුශල කර්මෙ දශයෙහි; සමාදන් ව - ‘මම මෙසේ ම කෙරෙමි’යි දැඩි නොට ඉටා ගෙණ; පමා වැ - ප්රේමාදි ව, කුසල් දහම් කිරීමෙහි සිහි නැති ව; කෙළනට ලබම්හයි - උත්සවක්රීොඩා කරන්නට ලබම්හ යි; “පියවි බසින් - ප්ර්කෘති - ශබ්දයෙන්; පොළොව පටන් ගෙණ - පොළොවෙහි සිය; පෙළොව ඇසුරු වසන බුදාටුදෙවියන් ආදි දෙදෙව්ගොව සියලු දෙවියන් අතර ද කල්පවෘක්ෂෙ, දිව්යාගප්සරා, දිව්ය්විමාන ආදිය උදෙසා නොයෙක් කලහ උපදී. එසේ නම් දෙව්ලොව කිනම් ආඪ්යයභාවයක් ද? සක්දෙව්රජහු කෙරේ සි‍ඳෙයි - ශක්රයයා වෙත පැමිණ පසි‍ඳේ - විනිශ්චයට පැමිණේ; දෙවියන් උපදිති - දෙවියන්ට ද දු පුත්හු සිටිත්. එහෙත් ඔහු මිනිස් ලොව මෙන් මවුකුස නො උපදිත්. දෙවියන්ගේ ඇකයෙහි (= උකුළෙහි) උපපාදුක ව. උපදිත්. ( උප්පාදුක ව ඉපදීම නම් අහසින් වැටුනාක් මෙන් - හිටිහැටියේ - හදිසියේ පහළ වීම යි.) එසේ උපදින්නාහු මිනිස් බිළිඳුන් මෙන් කුඩා සිරුරු ඇති ව නො උපදිති. උප්පාදුක වන්නෝ සම්පුර්ණස ව වැඩීගිය අවයවයන් ගෙන් යුක්ත වෙති. දෙවියන්ගේ ඇකයෙහි උපදින්නන් කෙරෙහි “මෝ මාගේ දු ය; මේ මාගේ පුත් ය” යන හැඟීම; දෙවියෝ ඇති කෙරෙති. ඒ සමඟ ම පුත්රුපෙුම ද හට ලණි; පායින් ගන්වන - (පහයින්) සුවඳ සුණු ගෑම් ආදියෙන් සරහන, හිම් අතුරෙහි - සීමා අතුරෙහි, දෙවියන් දෙදෙනෙකුන්ට අයත් භූමි දෙකක සීමාව මැද; මා ගැත්තාහ - මාගේ ගැතියහ; මට අයත්හ; හේ -- ඒ ශක්ර තෙම; මා ගැත්තාමු දු ගේ -- එකෙකුගේත්; කලහ පසිඳුනා සඳහා - කලහය විනිශ්චය කරුණු පිණිස ආරාවුල බේරණු පිණිස; සක්දෙව්රජ තමා අයති කෙරෙයි - ශක්රස තෙමේ, කලහයට නිමිති වු වස්තුව, තමාට අයත් කර ගණි යි; රාජසන්තක කරයි. පවරණ දවස් - වස් වසා අවසන්හි පවාරණය කරණ වප් මස පුරපසළොස්ක් දවසෙහි; පවරම්හ - පවාරණය කරම්හ; ‘පවාරණ’ යන්නෙහි අත්ථහ යට දක්වන ලදි. කිම, අනුපසම්පන්න වු දෙවියන්ට පවාරණ’ කර්මවයෙක් ඇත්තේ ද? ඇත්තේය. එතෙකුදු වුවත් එය උපසම්පන්න භික්ෂුමන් ගේ පවාරණය මෙන් නො වන්නේ ය. තව්තිසාවැසි දෙවියෝ ද සමහර චාතුර්මහාරාජිකදෙවියෝ ද ලද සම්පත ස්ථිර කර ගණු පිණිසත් මත්තෙහි වන උවදුරු දුරු කරණු පිණිසත් පන්සිල් රකිත් තමන්ගේ ඒ පඤ්ච ශීලය නිර්මිල කරගණු සඳහා පවාරණය කරත් මෙහි කියන ලද්දේ ඒ පාවාරණය යි. බැණ ගණිති -- සාකච්ඡා කරති; පුවඟුදිවයින -- ලක්දිවට උතුරෙන් පිහිටියකි. පවරා -- මාගේ පඤ්චශීලයෙහි යම් වරදක් දක්නා ලද්දේ නම් හෝ අසන ලද්දේ නම් හෝ මට අනුකම්පා කොට එය වදාරන්නැයි ආරාධනා කොට, සතුටු කරවා ගෙණ; වන්ඳි -- වඳී දහගබ් -- දාගබ්.
161. පිටුව සංස්කරණය
සක -- හක්ගෙඩිය; නියන් -- නිහඬ; නිශ්ශබ්ද, එක් වරක් පිඹි විජයතුරාසකෙහි අනුරාවය සාරමසක් මුළුල්ලෙහි පවතී සෙනඟ එවැ -- සෙනග නවත්වා; අස්පතර -- අසිපත්රද; කඩු; ගඳැව් දෙව් බලන් - ගාන්ධ ර්වත දෙවභටයන්; වටා ලු - හාත්පස්හි ලන ලද; රිදි දඬුවැට - රිදියෙන් කළ මිටි ඇති පන්දම්; විලක්කු; සුදබරණින් - සුදු වු ආභරණයෙන්; මිණිමුවා - ඉන්ර්කුබ - නීලමනීමය; සම්වන් -- ශ්යා ම (නිල්) වර්ණක; සර්වමනන්දන ආදි එක් එක් බෙරයක් තුන්ගව්වක් දික් වුවොත් ඒ ගැසීමට අත් අමුතුවෙන් මවාගත යුතු වෙයි. අස්හි ලා -- අංශයෙක්හි ලා ගෙණ; කරෙහි එල්ලා ගෙණ; මඬුලු -- නෘත්යක මණ්ඩල; නළුගඳැව් -- නැටුම් ගැයුම් වැයුම්; පිරිස් බැඳ -- පිරිස් නවත්වා , රඟ මඬුලු ඇති කොට;
165. පිටුව සංස්කරණය
නාරි වාහන ඇති රුවන් මුවා මණ්ඩපයෙන් -- මේ මණ්ඩපය යානයකි. එය නාරින් (ස්ත්රී න්) විසින් උසුලන බව ‘නාරිවාහන’ යන වචනයෙන් ම හැඟේ. (මේ නාරින් ද විශ්වකර්මනයා විසින් මැවුවන් විය යුතු ය.) මෙසේ වුවත් අනික් තැනෙක්හි “නාරිවාහන නම් පන්සියක් යොදුන් රථය දහසක් සෛන්ධකවයන් යොදා” යනුවෙන් මෙ මණ්ඩපය අශ්වයන් විසින් උසුලන බව කියනලදී දිවඅස්දහස් යුත් -- දිව්යනදශ්වයන් දහසින් යුක්ත වු; ‘විජයත් නම් රථයෙන්’ යන්නට විශෙෂණයි. පස්වනක් ධජ පෙළින් ගැවැසිගත් අහස්කුස් ඇති - පඤ්චවර්ණන ධවජ පඬ්කතියෙන් ගැවසී ගත් ආකාශකුක්ෂිත ඇත්තා වු; කුමක් ද? විජයත් නම් රථය යි. විජයත් නම් රියෙහි පඤ්චවර්ණු ධවජ පඬ්ක්ති නඟන ලද්දේය. ඒ ධවජයන්ගෙන් ආකාශකුක්ෂිරය ගැවසී ගත්තේ ය. යෙළ සියක් යොජුන් - යොාදුන් එක්සිය පණ සක් දික් වු; ඵෙරාවණ නම් දිවඇත්රජහු - දෙව්ලොව තිරිසනුත් නැති හෙයින් එක් දිව්ය්පුත්ර්යෙක් සක්දෙව්රජ උයන්කෙළියට නික්මෙන කල්හි තමාගේ ආත්මභාවය හැර ඵෙරාවණ නම් ඇත් වෙයි. කුඹුතල - කුම්භස්ථලය; මේ ඇතුගේ කුම්භයක් වටින් (තෙ) ගව්වක් පමණ ද දෙ ගව්වක් පමණ ද වන්නේ ය. සත් සත් දළ වෙයි - එක් එක් කුම්භස්ථලයෙහි දළ සත් බැගින් වු විට සියල්ල දෙසිය එක් තිසෙකි. සමහර තැන කුඹු දෙතිසක් ද දළ සිවුසැටක් ද දැක්වේ. ‘පණස් යොජුන්’ යනුවෙන් කියන ලද්දේ එක් දළෙක්හි දිග ය. නෙළුඹුලිය - නෙළුම්ගස්, මෙහි ‘ලිය’ සද ‘ගස්’ සදෙහි අත්ථී ය දෙයි. “සත්ත සත්ත පදුමිනිගච්ඡා” යනු පාළියි, ‘එකි එකී පොකුණෙහි සත් සත් පියුම් ගස් වන්නේ ය’ යනු බුත්සරණයෙහි එන පාඨ යි. රුවන්කුසුම්ලිය - රත්න යෙන් කළ මල් වැල් ; අමාවතුරෙහි නො කී නමුත් ‘මේ එකෙකි ලියෙහි සත් සත් මල් කැන් වේ ය’යි අන් තන්හි කිියන ලදී. මල්දමින් දුන් ලල් වෙයි - මාලා දාමයන්ගෙන් දෙන (කරණ) ලද දහස් ගණන් රැළි වෙ යි. ලඹන - එල්ලෙන්නා වු; මඳමරු පහසීන් - මන්ද මාරුත ස්පර්ශායෙන්; හෙමින් හමන හුළඟ වැදීමෙන්; මිණි වේදිකා - මැණිකින් කළ පිල්; ‘පදනම්’ යි ද කියන ලදී. සාමාන්ය්භුමියෙන් උස් කොට තැනු භූමිය ’වේදිකා’ නමි. අටවිසි යක් අටදෙන; ආයුධහස්ත වැ - ආයුධ ගත් අත් ඇති ව; වල්ලභ - ප්රි ය; හිතවත් සර්වදසජ ව - සර්වශප්රසකාරයෙන් සජ්ජත ව; හැම ලෙසින් සැරසී; තෙයානු දහසස් - අනුතුන් දාහක්. සැදි පැහැදි -
සැරසී; මෙහි ‘පැහැදී’ යන්න වචන ශ්ලිෂ්ටතාව පිණිස යෙදුනකි. රුවන්කොතුරු - රත්තමයඝට; රුවන් මුවා කළගෙඩි; පානීයබාජන - පැන් බඳුන්; සුරවමියෝ - දිව්යප ස්ත්රීිහු, බිහිරඟහි - රඟමඬලෙන් පිටත; අප්සරා - දිව්යාිඬගනා‍ව; වයා - වාදනය කරයි.
163. පිටුව සංස්කරණය
තෙමේ ම රැවුදේ -- අන්යවයන් විසින් ක්රියයා කරවීමක් නැති වම නාද පවත්ව යි; වංශයක් - වස්දඬක්; උණ පුරුකක්; ‘වංශ’ යනු උණගසට ද නමකි. මේ තූය්ය්රර්‍ භාණ්ඩය මුල දී සාදන ලද්දේ උණලීයෙනි. නැතහොත් බට ලීයෙනි. එහෙයින් ඊට ‘වංශ’ යන නම වී ය. පසු ව එවැනි කොට ලොභයෙන් සාදන ලද්දේ ද ඒ නමින් ම අඳුන්වනු ලැබේ. පුම්බි - පිඹී; ‘පුඹ - පිඹීමෙහි’ ධාතු යි; නකුලවීණාවක් -- මේ වීණෘව කෙබඳු දැ යි කීමෙහි සමත්වී නො වෙමු. ‘නකුල’ යනු මුගටියාට නමකි. මිහිඟක් -- දෙමළ බෙරය යි කියත්; එකච්ඡිද්රුයක් - මේ තූය්ය් ර්භා ණ්ඩය ද කෙබඳු දැ යි කීමෙහි අසමත්වේ වෙමු. එක් සිදුරක් පමණක් ඇති වස්දඬු වෙසෙසකැ යි සිතිය හැකි ය. එය පිරිවර - ඒ එකච්ජිද්රස තූය්ය්ැර්යහට පරිවාර වු; පටහයක් -- ‘පටහ’ යනු මහබෙර වෙසෙසකි. මණිපර්වපයක් -- මැණිකින් කළ පුරුකක්; මේ ද වස්දඬු වෙසෙසකැ යි හැඟේ, ‘බෙරයක්’ - අන් තන්හි යොදන ලද්දේ ‘බෙරක්’ යන රූපය යි. මෙහි දක්වන ලද විණා ආදි එක් එක් තූය්ය්කර්‍ භාණ්ඩය තුන්සිය ගවු දිගය යි අන් තන්හි කියන ලදි. නානානාමයෙන් විශිෂ්ට වු -- නොයෙක් නම් වලින් වෙසෙසන (වෙනස් කරණ) ලද; ආතත ආදීන්ගේ විස්තර යට දක්වන ලදි. අනුයත වැ - අනු ව යන ලදු ව; පිටිපසින් ගමන් කරණ ලදු ව; සිවුලෝ පලුන් -- ධෘතරාෂ්ට්රාිදි සතර ලොකපාලයන්; සලිල -- ජල; දිය; අඩුතුන්කෙළක් -- අධ්ය්ොකපකින් අඩු වු තුන් කෝටියක් හෙවත් දෙකෝටි පණස් ලක්ෂ්යක්; සුර සුන්දරීන් -- දිව්යසඬගනාවන්; නන්දෙසෙන් වස්නාා දිවකුසුම් පතර -- නොයෙක් දිශාවලින් වර්ෂෙණය කරණ දිව්යව පුෂ්ප සමුහය; ශක්රියා ගමන් කරණ කල නොයෙක් දෙසින් මල් ඉසිනු ලැබේ. මෙහි කියන ලද්දේ ඒ මල් ය. විරමින් -- විහිරමින් හෝ
පීරමින්; ‘විහිර -- විහිරුම්හි’ ධාතුයි. නන් දෙසෙන් වස්නා මල් වැසි කොතරම් ඝන වී ද? යත් -- එ ම මල් නිසා ශක්රවයාට මග පහසු වෙන් යන්නට බැරි විය. එහෙයින් මල් පිහිරා ගෙණ (දෙපසට දමාගෙණ) යන්නට සිදු වී ය. නිරතුරු වැහෙන -- නිරන්තර යෙන් වැලිරෙණ; දිවකලුමැල් ඈ -- දිව්ය වු අගිල් ආදි; ගඳ, රොණින් - සුවඳ සුණුවලින්; නිවන් අරමුණු කොට රාත් වු -- නිර්වාෙණය අරමුණු කොටගෙන රහත් වු; සියලු මාර්ගනචිත්ත උපදින්නේ නිර්‍වාණය අරමුණු කරගෙණ ය. දෙව් මිනිස්නට උතුම් මහණහුගේ -- දිව්යො මනුෂ්යකයන්ට ශ්රෙ.ෂ්ඨ වු භික්ෂුතහුගේ; පුර්විභාග පිළිවෙත් -- පුර්වෙභාගයෙහි (මුල් අවස්ථාවෙහි) කළ යුතු -- පිරිය යුතු -- ප්රෙතිපත්ති. සසිරි ය -- සශ්රීතක ය; මනොහර ය; උයන් වනිම් නම් -- උයනට පිවිසියෙම් නම්; සක් දොර ඈ -- චක්ෂුවර් ටාරාදි වු; සදොරින් -- (ඇස, කණ, නැහැය, දිව, කය සිත යන) දොරටු සයින්; චක්ෂුසරාදීහු චාර වැනි වෙත්. රූ ඇ ස අරමුණෙන් -- රූපාදිආලම්බන සයින්; යම් තැනෙක්හි සිත එල්බ සිටී ද, එය ‘ආරම්මණ’ නමි. රූප, ශබ්ද, ගන්ධෙ, රස, ස්ප්ර ෂ්ටව්ය්, ධර්මණ ය යි ආලම්බන සයකි. වාර ආරම්මණයන් සම්බන්ධ විස්තර අභිධර්මාමත්ථීි සඬග්රමහ සන්තයෙන් දත හැකි ය. මුළා වැ -- ඉෂ්ටාලම්බනයක් හමු වු විට ඊට තෘෂ්ණා කිරීම් වශයෙන් ද, අනිෂ්ටාලම්බනයක් හමු වු විට වෙෂ කිරිම වශයෙන් ද මුළාබවට පැමිණේ. එසේ වු විට මේ ප්ර ශ්නය වැනි ගැඹුරු කරුණු සිහි නො කළ හැකි ය. වක් කළ අතක් දික් නො කරණ තුරු -- වක් කළ අතක් දිගු කරන්නට ගත වන්නේ ඉතා ස්වල්ප කාලයකි. ඇත් ක‍ඳෙහි අතුරුදහන් වු ශක්රණයා ඊට ද වඩා ස්වල්ප කාලයකින් (වක් කළ අතක් දිගු කිරීමට ද මත්තෙන්) සැවැත් නුවර මිගාරමාතුපාසාදයෙහි පහළ වි ය.
164. පිටුව සංස්කරණය
අනුමෙවැ - අනුමෝදන් ව; එ අනු ව සතුටට පැමිණ; අතුරෙහි සිදුරු විවර නැති -- බුදුන් වසන කූටාගාරය හා මුගලන් මහතෙරුන් වසන කූටාගාරය ද යන දෙක අතර (බිත්තියෙහි) සිදුරු හෝ පැළුම් ආදි විවරයක් නැත්තේ ය. අනතා කූටාගාරයෙහි -- කූටාගාරය ඇතුළෙහි; එකා බද්ධ වැ -- එකට බැඳී; බුදුන් වහන්සේ දහම් දෙසන විට, අසන පිරිස මුළු සක්වළ පුරා සිටිය ද, උන්වහන්සේගේ අධිෂ්ඨානයක් නැති ව ම උන්වහන්සේගේ හබ්දය පැහැදිලි ව කාහටත් ඇසේ. පිරිසෙන් පිටත අඟලක් පමණ තැනට ද නො ඇසේ, සාරාසඬඛ්ය කල්ප ලක්ෂටයක් මුළුල්ලෙහි ඇස් ඉස් මස් ලේ ආදිය දන් දී දස පැරුම් පුරා ලබාගත් අෂ්ටාඬගසමුපෙත මධුරවචන නිෂ්ප්ර්යෝජන නොවනු පිණිස, එසේ බණපිරිස කුඩා වුවත් මහත් වුවත් එයින් පිටතට නො ඇසේ. මෙහි හක්ර යා මිස මුගලන්මහතෙරුන් බණ පිරිසට ඇතුළත් නුවු හෙයින් උන්වහන්සේට බුදුන් වහන්සේගේ හඬ නො ඇසුනේ ය. ශබ්දය ඇසෙන තරම් ආසන්න ව සිට හෙයින් හක්රේයාගේ සාධුකාර ශබ්දය ඇසුනේ ය. මේ සාධුකාර ශබ්දය දැන් සමහරුන් දෙන සාධුකාරශබ්දය මෙන් මහත් වි ය යි නොසිතිය යුතු. දැන් කිසිවෙක් යමෙකුගේ කථාවකට “බොහො ම හොඳ යි” යනාදි වචන කියා පස්සා ද, එසේ ම ශක්රබයා ද බුදුන් වහන්සේගේ වචනයන්ට ‘සාධු, සාධු, (බොහො ද හොදා යි) පැසසී ය. එහි දී ඇති වන හඬ මහත් නො වේ. මේ දෙව්රජ -- මුගලන් මහතෙරහු සක්දෙව්රජහුගේ කටහඬ අඳුනති. එහෙයින් සාධුකාර දුන්නේ හක්රගයා යි. හැදින ගත්හ. අනුමෙවි යැ හෝ -- අනුමෝදන් වුයේ දෝ?; නො දැන හිස් සල යි හෝ -- දෙසු ධර්මෝය අවබොධ නො කොට ම එය අවබොධ කර ගත් බව පෙන්වනු පිණිස හිස සොලවා දෝ?; වයන -- වාදනය කරණු ලබන; දෙව චාරිකාවට -- දෙව්ලොව හැසිරීමට, මිණිපලඟන් -- මිණිමුවා පුටුවක් මුගලන් මහතෙරහු සතර රියන් උසය, පලඟ යොදුනකි. එහෙයින් උන්වහන්සේ ඒ අසුනට සෑහේ ද9? උන්වහන්සේ සෘද්ධි බලයෙන් තමන් වහන්සේ ද දෙවියන් හා සම උස මහත ඇති සේ පෙණෙන්නට සැලැස්වු සේක. එහෙයිනි. වැඩ හිඳුනේ ය යි - වැඩ හිඳිනු මැනැව යි, මිටි අස්නක් -- පහත් ආසනයක් ගිනි - උන්නේ ය. ඇප් -- අපි; බොහෝ කාය්ය්නර්‍ - නඩු විසදීම් ආදිය යි. මදැ -- ස්වල්ප ය,
165. පිටුව සංස්කරණය
අඳුරුයෙහි - අන්ධ-කාරයෙහි; එයින් - ඒ කාරණයෙන්; මඬනාලද්දාහු - පෙළන ලද්දාහු; පුබව් - (ජල) පානය කළ බව; ඔහු - ඒ ශක්රළයා; දෙවාසුරසංග්රාණම - දෙවියන් හා අසුරයන් ද අතර යුද්ධය; දුනුහු - ජය ගත්හ; ‘දන’ ධාතු යි. පැරැද්දහ - පරාජයට පැමිණියහ; නිර්යුහ - ‘නිය්යුහ’ යනු පාළි යි. එය නිය්ය් ර්‍ාස (=ලාටු)’ හෙඛර. වාර, තාගදන්තක යන අත්ථී.යන්හි වැටෙන බව නිඝණ්ඩුවෙහි කියන ලදි. එයින් මෙහි ‘චාර’ අත්ථීන යොග්යන ය. අලඬකාර ලෙස තනන ලද ප්රා සාදයන්හි දොරටු තොරණමාලාදියෛන් යුක්ත කරණු ලැබේ. මේ ‘නිර්යුහ’ ශබ්ද යෙන් කියන ලද්දේ එබඳු දොරටු ය. (සමහර කොශග්රදන්ථකාරයෝ ප්රාකසාද මතුවෙහිතනනු අලබන ‘අටල්ල; ද නිර්යුහ ශබ්දයෙන් වාව්යර ‘වෙතැ’යි කියති.) වෛජයන්ත පුසාදයෙහි එබඳු දොරටු සියයකි. නන් විසිතුරු මිණි රැසින් - නානා විචිත්රය මණිරාශියෙන් නොහොත් මණිරශ්මියෙන්; නො බැණ ඉවසනු - කථා නො කොට (තුෂ්ණිම්බාවයෙන්) පිළිගත්හ; පරිවාරිකයෝ - මල් ගෙතුම් ආදි මෙහෙ කරණ දිව්යාස්ත්රීහහු; සුහුරක්හු - ‘මාමා කෙනෙකුන්; ස්වාමිපුරුඹාගේ පියා භාය්ය්්ර්ව්ට ද, භාය්ය්ිර්‍ා‍වගේ පියා ස්වාමිපුරුෂයාට ද ‘සුහුරු’ නම් වේ. මවගේ සහොදරයා මාමා නමි. වචනාත්ථී එසේ වුව ද, මවගේ සහෝදර නුවු ද සුහුරාට ‘මාමා’ ය යි ව්යසවහාර කරණු ලැබේ. බෑනියක - යෙහෙළියක, ලේළියක; ‘බෑන’ සදෙහි ස්ත්රී.ලිඬගරූපය ‘බෑනි’ යනු යි. බෑන’යනු ‘භාගිතෙය්යු’ ශබ්දයෙන් බිඳුනේ ය. ‘භගිනිය’ (= සහොදරිය ගේ දරුවා’ යනු අත්ථීබ යි. සහොදරියගේ දුව බෑනී (=ලේළි) යි. සහෝදරියගේ දරු නුවුව ද දුවගේ හිමියටෙ ද ‘බෑන’ සද ව්යදවහාර කරණු ලැබේ. එහෙයින් සහොදරියගේ දුවක නුටුව ද පුතාගේ බිරින්දට ද ‘බෑනි’ යි සුහුරා විසින් කිය හැකි වේ. ලේළියට ‘බෑනි යි යෙදු අන් තැනක් නො දැක්කෙමු. ඒ අත්ථයයෙහි ‘නී’ සද යෙදුනු තැන් නම් ඇත්තේ ය. මේ ‘බෑනියක’ යන්න සමහරු ‘බැදැනියක්’ යි වෙනස් කෙරෙති. එය ද ‘ලේළි’ යන අත්ථී’යෙහි වැටේ නම් වරදක් නැත. ඒ අත්ථ යෙහි ඒ සද අප්රනසිද්ධ ය. ‘බැදැනි, යනු ග්රරතෘහුගේ ජායාව (=භාය්ය්ෙර්‍ාව) යි. එනම් නෑනා යි. ‘සුහුරක්හු දුටු බෑනියක සෙයින් විළි ඇති වැ’යි කියන ලද්දේ පෙර සිරිත් 9
අනු ව යි. දැන් නම් මාමා කෙනෙකුන් දුටු ලේලියක විළියෙන් මිරිකෙන බවක් නො දනිමු. අපවරයකට - කාමරයට; වග්රූවළලු - ව්යාඅඝ්රැ ව්යායල = සිංහාදි) රූපවළලු, ටඹමුල් - කණු මුල්; ලද පරිදි කියා සිටැ - ලත් බව කියා සිටියෝ මහතෙරහු ය. පහයෙන් - ප්රයසාදය කරණ කොට; නළුවන් විසින් - නාටකයන් කරණ කොට; සංවෙග - කලකිරීම (දොස් දැකීමෙන් වන) බියෙන් චඤ්චල වීම; ජැනවුව - ඉපිදවුව; අපුකිසිණුසමවත් සමවැද - ආපොකසිණය අරමුණු කොට උපදවා ගත් චතුන්ථී ධ්යාමන සමාපත්තියට පැමිණ; (චතුන්ථී ධ්යාමනය උපදවා). මේ ආකාසකසිණ සමාගත්තියට සමවැද එයින් නැඟී පරිකර්මථ කොට සෘද්ධි උපදවා ගෙණ කැමැති දෙයක් ‘ජලය වේවා’ යි අභිඥාචිත්තයෙන් අධිෂ්ඨාන කළ කල්හි ජලය වෙයි.(විස්තර විශුද්ධි මාර්ගවයෙන් දත යුතු.) සෘද්ධිමතුන්ට ඒ සඳහා ගත වන්නේ ඉතාමත් ස්වල්ප කාලයකි. අවක‍ාශය - ඉඩම්; පහය කැරළි අග පාදාංශුෂ්ඨ යොන් පහළහු - ප්රාාසාදයෙහි කොත් අගට පයෙහි මහපටැඟිල්ලෙන් ගැසුහ; පයෙක් - පාත්රඅයක්; මුවවිට - මෝවිටෙහි, ගැට්ටෙහි; බමා - කරකැවේ; නො සිටී - නිශ්චල ව නො පිහිටයි; වළරු - ව්යාරලරූප; සඟළ - දැවවළලු, සඬඝාට’ යන්නෙන් භින්ත යි. විස්තර යට දක්වන ලදී. හෙන්නන් - වැටෙන්තන්. සෘද්ධි ප්රාාතිහාය්ය්නර්‍; යමකින් අදහස් සමෘද්ධ වේ ද, යමකින් එය ඇති පුද්ගලයෝ සමෘද්ධ වෙත් ද, උත්කෘෂ්ට භාවයට පැමිණෙත් ද, ඒ සෘද්ධි කමි. අහසින් යෑම ආදිය යි. ප්රා තිහාය්ය්සර්‍ නම් ප්ර තිපක්ෂැ වුවන් (සතුරන්) දුරු කිරීමට ඉවහල් වන දේ ය. උත්කෘෂ්ටභාවයට පැමිණීමට ද සතුරන් දුරු කිරීමට ද හේතු වන ක්රි යා සෘද්ධිප්රා තිහාය්ය්ීර්‍ නමි. ‘සෘද්ධි’ යනු අහසින් යෑම ආදි සෘද්ධි කොටස් කිරීමට ඉවහල් වන ඥානයට ද නමකි. ඒ ඥානයෙන් කරණ ලද ප්රාටතිහාය්ය්ටර්‍ ද සෘද්ධිප්රාමතිහාය්ය්සර්‍ නමි. මෙහි කරණ ලද ප්රාපතිහායර්යය නම් මහත් වු වෛජයන්ත ප්රා සාදය සොලවා ලීම යි. විස්මය ප්රා්ප්ත ව -- පුදුමයට පැමිණ; හො -- පින්වත්ති; වත -- ඒකාන්තයෙන්; අච්ජරියං -- ආශ්චය්ය්හර්‍ යි; අබ්භූතං -- අද්භූතයි; ගුගුළහ -- මහත් ශබ්ද කළහ. උද්විිග්න ව - (ප්රා;තිහාය්ය්පර්‍ දැකීමෙන්) වෙවුලා; චලිත ව -- චඤ්චල ව; කසුන් බිත්හි -- කාඤ්චන (ස්වර්ණන) භිත්තියෙහි; මිණිනාදැති -- ඉන්ර්ාතිනීල මාණික්යෙමයනාගදන්තයන්; ‘නාග දන්ත’ නම් යම් යම් දේ එල්ලා තැබීම සඳහා හිත්තිවල සවි කළ කොකුයි; පිපිලොමින් - පිපුනාවු (කෙළින්වු) ලොමයෙන්; ලොමුදහ ගැනීම වනාහි සොම්නසින්ද දොම්නසින්යයි දෙ අයුරකින්වේ. මෙහි වනාහි සොම්නසිනි.
166. පිටුව සංස්කරණය
සෙම්නස් සංවේශ - සොම්නසින් වු ‘සංවෙග; දනවා උපදවා. අභි යි - ආයෙහි දැ යි; මෙ සේ වත් - මෙසේ වන කල්හි. සාහන්නට - සාධනට; සතුරන් පරදවා එක්සත් කරන්නට; පිහිටියෙන් - පිහිටි හෙයින්; මිණිපිලක් - මණිමය වේදිකාවක්; මේ කන්ද අද්දර මිස මුදුනෙහි ගස් නැත. කන්ද අද්දර තිබෙන නිල්වන් ගස් ඉඳුනිල්මිණියෙන් බැඳි පිළක් (= පවේදිකාවක්) මෙන් පෙණේ. එහෙයින් මේ කන්දට ‘වේදියක’ යත නම් විය. වේදිකාවක් ඇතියේ ‘වේදික’ නමි. එය ම (කකාරයට යකාර වීමෙන්) ‘වේදිය’යි වීය. නැවත ස්වාත්ථී(යෙහි කප්රෙත්ය.ය ව ‘වේදියක’ යි වීය. ඉඳුසලුරුකෙකින් - ඉන්ර්කාරශාලා නම් වෘක්ෂළ නිසාය; ‘ඉඳුසලු’ ඉන්සලු’ යන දෙකර ම එකාන්ථී් ය. ‘ඉන්සලු’ යන්න ‘සිංසපා යන්නට සමානාත්වීි සේ සද්ධර්මථරත්නාවලියෙහි යෙදෙති. පවුරු - බිත්ති; සුණුවමින් - සුණුකමින්; මල් කැමින් -- මාලාකර්ම;යෙන්. එක්වනු දකුන් -- නිතර දකිතත්; නො ආ විරිහි දෙමි සන්නිපාතයක් නැත -- නො පැමිණි විරූ දෙවියන්ගේ රැස් වීමක් නැතත්; හැම දෙවසන්නිපාතයකට ම ශක්රවයා පැමිණේ. නො පමා -- අප්රරමාද ව; කුසල් කිරීමෙහි යෙදුනු; අනික් දෙවියෝ කුසල් කිරීමෙහි ශක්රමයා සේ නො පමා නො වෙති ‘දකුත්, නැත’ යන පදයෝ අසම්භාව්යැ ක්රිපයාවෝ යි. වස් පුර්විනිමිත්ත -- ව්යුයත වීමට ආසන්න මහෙශාඛ්යා දෙවියන්හට මනුෂ්යවගණනාවෙන් දවස් එතක් පමණ කල් තිබිය දී පහළ වන, තමන් මැරෙණ බව පෙන්වන, ලකුණු පස; එනම් - උපන් දවසෙහි පටන් පැලඳ සිටි මල් පර වෙ යි; උපන්දා ටසට හැඳි වත් එදා කිලිටු වෙයි; උපන්දා සිට අධික උණුසුමක් හෝ සිහිලක් නොදැනුන නමුත් එදා කිසිලිවලින් ඩහදිය ගල යි; ඒ තාක් කල් බබලමින් තුබු ශරීරය එදා දුර්වාර්ණඋ වෙයි; ඒ තාක් කල් දිව්යලවිමානයෙහි වාසයට අරුචියක් නො වු නමුත් එදා අරුචිය උපදී. ගී ගිය බව - ගෙවී ගිය බව.
167. පිටුව. සංස්කරණය
වැඩු භාවනා පිණිස - දියුණු කළ භාවනා ද නිසා; නො බත් -- බිය නො වෙත්; දස යොජුන් දහස් -- යොදුන් දස දහසක් පමණ වු; දෙව්පිරිසිදු -- දෙව් පිරිසත්; ශල්යනය -- උල; මා වැනි සුවහස්නට ද -- ලක්ෂදගණන් මා වැනියන්ටත්; පස - සිවුපසය; සළලාගාර නම් ගඳකිළියෙහි -- ජෙතවනාරාමයෙහි මහාගන්ධු කුටිය, කොසම්බක ගන්ධජකුටිය, කරෙරිගන්ධාකුටිය, සළලාගාර ගන්ධජකුටිය යි ගඳකිළි සතරෙකි. එයින් සළලාගාරගන්ධාකුටිය ශ්රීළෂ්මකාලයෙහි උෂ්ණය නිවනු සඳහා කොසොල් රජු විසින් කරවන ලදද්කි. හැරපියා -- ගෙවා; විසඳු තැන සිටැ -- විසඳු තන්හි දී; තට වැඩ වේවයි -- ඔබට යහපතක්වේවා; හිමවු කෙළනට -- හිමාලයපර්වනතයෙහි ක්රී ඩා කරන්නට; යහපත් නො යි - හොඳ නො වේදැයි; යහපත් ය යි.
168. පිටුව. සංස්කරණය
පියෙහි පියෙහි පහරණක්හු - අඩියක් පාසා පහර දෙන්නෙකු; විවේකකාමි බුදුන් වෙත, අවසර නැති ව, මහත් දෙව් පිරිස් ගෙණ යෑම ලං ව පහර දීමක් වැනි ය. වැඳ සිටුනා තැන් නො යෙදෙයි -- පිවිස සිටීම ය යන කරුණ අයොග්යන ය; මුහු පෙරට කොට නඟා යවා -- මොහු පළමු කොට පිටත් කරවා; ඒ වෙණපොකුරු -- ඒ වීනාවෙහි ද්රොමණිය; වීණාවෙහි එරුවක වැනි කොටස පොකුරු නමි. දඬු -- වීණාදණ්ඩ. වීණාවෙහි කර වැනි කොටස; තත් - තන්ත්රීද; නුල්; වෙළුම් -- වීණාවෙහි තත් බැඳීමට හා තද කිරීමටත් සවි කරණ ලද ඇණ; වෙණපත් -- වීණාපත්රතය; ‘වෙණපත්’ යනු ද පොකුරට අනික් නමකි; ගවි ය -- දිගින් ගව්වකි. “තත් ගවි යැ” මෙහි කී නමුත් “තත්තිබන්ධ නඨානං ගගාවුතං” (තත් බඳනා ඇණ සවි කළ තැන ගව්වක) යි අටුවාවෙහි කියන ලදී. එහෙයින් මෙහි ආ පාඨය අයොග්ය් ය. වීණාවෙහි තත් සිටින්නේ වීණාපත්රාය දිගට ය. මතුයෙහි දඬුව -- වීණාවෙහි කර; සම පණස් මුසනින් මුසන් කොට -- සම පණසක් වු මුර්ච්ඡනාවන් ඉපදවිය හැකි සේ වීණාව පිළියෙල කොට; මේ වනාහි දෙව්ලොව නියත වු වීණාවාදන විධිය ගෙණ කීහ. මිනිස්ලොව වනාහි එක්විසි මුර්චඡනාවෝයි. එයින් කීහ; වණොපම සුත්රනවර්ණුනාවෙහි -
“සත්ත සරා තයො ගාමා - මුච්ඡනා එකවිසති, ඨානනෙකුනපඤ්ඤාස - ඉච්චෙතං සරමණ්ඩලං”යි
එහි, ෂඩ්ජ ය, සෘෂහ ය, ගාන්ධාරර ය, මධ්ය ම ය, පංචම ය, ධෛවත ය, නිෂාද ය යන මොහු සප්තස්වරයෝ යි. (ශ්රැපතීන් ගෙන් ඉක්බිති ව ඇති වන, සිනිඳු වු අනුරාවය ආත්ම කොට ඇති, ශ්රොෙතෘහුගේ සිත රඤ්ජනය කරණ ශබ්දය ස්වර නමි.) ෂඩ්ජ ග්රානමය, මධ්යකම ග්රානමය යි ග්රාරමියෝ තුන්දෙනෙකි. පනක නාමයෙන් ‘ෂඩ්ජග්රා‍ම’ යනාදි නම් යෙදෙතත් නන්දනවති, ජිමුත, සුභද්ර් ය යි ඒ ග්රා ම තුණට විශෙෂ වු අනික් නම් තුණක් ද වේ. ‘ග්රා,ම’ යනු ස්වර සමුහය යි. මනුෂ්යණලොකයෙහි වාදනවිධි යෙන් එක් එක් ස්වරයට තුන් තුන් මුර්චඡනා ය යි මුර්ඡනා එක් විස්සෙකි. මුර්ඡනා යනු සපුතස්වරයන්ගේ ආරොහාවරොහ ක්රරම භෙදයි; හෙවත් ස්වරයන් උස් පහත් වීමේ ක්ර්ම විශ්ෂෙදයි. එක් එක් ස්වරයට, ඒ ස්වරයන්ගේ මන්ර්වීම තාර ව්යවවස්ථානය ඇති කරණ සත් සත් ස්ථාන කෙනෙකැයි එකුන් පණස් ස්ථානයෝ යි. ෂඩ්ජ, මධ්යනම, ධෛව. ස්වරයන්ගෙන් එකෙකි. ස්වරයට දතර බැගින් ද, නිෂාද ගාන්ධාෝස්වරයන්ගෙන් එක එකට තුණ බැගින් ද, සෘෂහ ධෛවතයන්ගෙන් එක එකට තුන බැගින්ද, ශ්රැනතීහු දෙවිස්සකි. පාළිපොතෙහි ස්වරයන්ට පිළිවෙළින් තුණෙක, දෙකෙක, සතරෙක, සතරෙක, තුනෙක දෙකෙක සතරෙකැ යි ශ්රැතති දෙවිස්සක් දක්වන ලදි. ශ්රැපති නම් ප්රරථම හ්රෙවණයෙන් ඇසෙන හ්රිස්ව මාත්රතක වු ශබ්දය යි. ඒ වනාහි ස්වර යන්ගේ ආරම්භය කරයි. පන්සිකාදෙව්පිත් තෙමේ වනාහි එක් එක් ස්වරයට සත් සත් මුර්ඡනා ය යි එකුන් පණසක් ද, අන්තස්වරයට තවත් අධික එක් මුර්ඡාවක් දැ යි මෙසේ මුර්ඡනා පණසට යො‍ග්යතභාවයෙන් වීණාව සැදීය. නිය අගින් පැහැර - නඛාග්ර්යෙන් (වීණාතන්ත්රිීයට) ගසා; මිහිරිගිසර - මධුර ගීතස්වර; කියන වයන - කියන්නේ ගී යි; වයන්නේ වෙණ යි; අන්තර් හිත ව -- අතුරුදහන් ව.
එක්පහන් - එකාලොක; මැදිම්යමැ - මධ්යහමයා‍මයෙහි; අනික් දවස්හි රාත්රින මධ්යනමයාමයෙහි ම දෙවියෝ බුදුන් කරා එළඹෙත් එදා ඊට වෙනස් සේ දැක මිනිස්සු විස්මයට පැමිණියහ.
කුහුල් හරණා - සැක දුරු කරණ; හඹු ලුවක් -- කැඳ හැන්දක් ; ලු ‘ යන්න “උලුඞක’ යන්නෙන් භින්න යි. කෙණෙස්සක් බත් --- හැන්දක්; ‘කෙණහි’ යන්න ‘කටච්ජු’ යන්නෙන් භින්න යි. දැන් කැඳ බෙදන උපකරණය ද බත් තාලියෙන් දිය ගන්නා භාජනය දැන් ‘කෙණෙසි’ නම් වේ. සරාගයෙමි --- රාගසහිතයෙමි; විත රාගයහ--පහ වූ ඇතියහ; රාගයෙන් දුරු වූහ.
169. පිටුව සංස්කරණය
නොදුරු නොවෙත් තන්හි --- ඉතා දුර නුවූ ද ඉතා ලාං නුවූ ද ස්ථානයෙහි, රාතන් --- රහතුන් ; කාමගුණ --- පස්කම් කොටස්; ප්රි යමනාපරූපාදිය ‘කාම’ නමි. සොබනා අග පසග ඇත්ති ය -- ශොභමාන අඬ්ගප්රාත්ය‘ඬ්ග ඇත්තිය; මේ ගාථාවෙහි පෙණෙන “කළ්යාිණි” යන්නෙහි අන්වයයි. සොම්නස් දෙනුවි--- සන්තොෂ උපදවන්නී ය; මේ ‘ආනන්දම ජනනී’ යන්නෙහි අන්ව යි. දෙක ම ආමන්ත්රයණයෙහි ය. ‘දෙනුවි’ යනු ‘දෙනු’ සදින් ස්ත්රී අන්වවෙහි ඊප්ර‘ත්ය යහ වී සිද්ධ යි. “පාදාන්තයෙහි පටන්” යනාදීන් ‘සුරියවච්වසා’ යන නම ඇති වීමට හෙතු දක්වයි. ‘වච්චය’ යනු රශ්මියට ද නමකි. සූය්ය්්ර්ගේි රශ්මිය වැනි රශ්මිය ඇත්තී ‘සුරියවච්වසා’ නමි. ‘සොඳුර’ යනු ‘භදෙද’ යන්නෙහි අර්ථ ය. එ ය ආමන්ත්රතණයෙහි යි; තී පියා --- භවතියගේ පියානන් වූ ‘වඳිමි’ යනු ‘වන්දෙණ’ යන්නෙහි අන්ව ය. සොසුළුවනට --- හටගත් ඩහදිය ඇතියන්ට; ධර්ම;ප්රගදීපිකාවෙහි ද ‘සොසුළු’ සද පෙණේ. එහෙත් මුවදෙව්දාවත්හි “කලුන් සේසුලු --- වූවන් ඉහිල් ගිය වරල්” යන තන්හි ඒ අන්වයෙහි ‘සේසිලු’ සද යොදන ලදී. ඊට පුරාතන සන්නමයෙහි “සෙවදජලය දරූ” යි අත්ථො ද කියන ලදී. ‘සේ+ ඉසිලූ’ යන දෙසද එක්වීමෙන් ‘සේසිලු’ සද නිපනැ යි ඔවුන් සිතූබව හැඟේ. ‘සොසුළු’ යන්න නම් ඒ දෙ සදින් නො සෑදේ. දහම්— සතර මඟ සතර පල නිවණ යන නව ලොවුතුරා දහම්; ආතුරනයට-- ලෙඩුන්ට; සා --- බඩගිනි; ති විසින් --- තී කරණ කොට; කාම රාගලපරිදහ --- පඤ්චකාමයන්හි රාගයෙන් වූ දැවිල්ල; නිවා -- නිවච; මිරිඟූ අචල අහණෙකැ--- මිරිඟුවෙන් ආකූල (= ගැවසුනු) එලිමහන් බිමක (පිට්ටනියක) ; පුල්පියුම්විලට බට-- පිපුනු නෙළුම් විලකට බැස්සා වූ; අක්සොඬ මතු පැණන සේ -- සොඬහි අග
පමණක් පෙණෙන පරිද්දෙන් ; තනබඩතුරට -- පයොධරමධ්යෙයට හා උදරමධ්ය යට මදමත් -- මදයෙන් මත් වූ; මද කිපීම් නිසා උමතු වූ; අවස් වන බැවින් -- වසඟ (යටත්) නොවන හෙයින්; කාරණයක් --- පීඩාදියක්; විරාගයට නිසි-- රාගයෙන් තොර වීමට යෝග්ය වූ; “කි කෙරේ බඳ සිතින්” යනු “කිසි කෙනෙකුන් කිවා නො ගන්මි”යි යන්නට හේතු ය. “තී කෙරෙහි බැඳුනු සිත නිසා, කිසි කෙනෙකුන් කී අවවාද නො පිළි ගණිමි” දුන-- දුන්නොත්; නොඑක් --- බොහෝ; අග්බඹරු --- අගින් නැමුනු; මඳබැලුම් ඇත්තිය-- ස්වල්ප වූ බැලුම් ඇත්තිය; ස්ත්රීතහු ඉතා තියුණු සේ කල්පනා නො කරත්. නුවණින් ඈත නො බලත්. එහෙයින් මඳ බැලුම් ඇත්තියෝ වෙත්. “යම් සේ රහතුන්ට මඳ (එක්) දෙයක් දුනහොත් නො එක් ඵල වේ ද, එසෙයින් මැ පළමු උපන් එක සිත දැන් නො එක් ඵලත් වෙනස් වන්නාක් මෙන් ම මුලින් උපන් සිත හා පසු ව උපදනා සිතුත් වෙනස් වේ. චිත්තය වනාහි ඉතා ස්වල්පකාලයක් තුල දී ඉපදී නැති වී ය යි. වරක් උපන් සිත නැවත නූපදි යි. එහෙත් එක් ලක්ෂීණයෙන් යුත් සිත් නැවත ආතිවිය හැකි ය. මෙහි කියූ නොයෙක් සිත් එබඳු සමාන ලක්‍ෂණ ඇති නානක්ෂෙණික චිත්තයෝ යි. දේවයි-- දේවා; සැහැ මහණ රජ ---ශාක්යක ශ්රබමණ රාජතෙමේ; බුදුරජතෙමේ; ඇවිදි ද-- ඇවිද්දේ ද; ඇවිදු -- ඇවිදීමෙහි’ දයෙහි අතීතාඛ්යාරත රූපයි. මහ‍බෝපලග්හි --මහාබොධිමූලයෙහි වූ වජ්‍යාාසනයෙහි; සිරි බැරි-- ශ්රීූයෙන් භාර; සශ්රීදක; වස්තු---කරුණූ; ගයින් -- ගාථාවෙන්; තන්ත්රිම ස්වර විණාවෙහි තන්ත්රීයන් පිරිමැදීමෙන් උපදවන ලද හඬ; ගීතස්වර හා සසන්දි -- ගීහඬ හා සැස‍ඳේ; ඉක්ම නො යේ. යම් ආකාරයකින් තන්ත්රිපස්වරය පැවැත්තේ ද, ඒ මුර්ජනාව නො ඉක්ම, ඒ අයුරෙන් ම ගීතස්වරය ද පවතී යන අත්ථී; යි.
170. පිටුව සංස්කරණය
ස ඇඟින් යුත් උපෙක්ෂාගයෙන් - අඬ්ග සයකින් යුත් මධ්යිස්ථබාවයෙන්; චක්ෂු්රාදි ෂඩ්වාරයන්ට ඉෂ්ට වු හෝ අනිෂ්ට වු රූපාදි සඩාලමඛනයන් හමු වු විට, පිරිසිදු බාවය දුරු නො කොට, සොම්නසට හෝ දොම්නසට නො පැමිණ, මධ්ය ස්ථ වීම ෂඩ‍ඬෙගා
පෙක්ෂාො යි. එය රහතුන්ට මිස අන්යපයන්ට නො උපදී. උපෙක්ධොක ව - මධ්යහස්ථ ව; හුදු ඉෂ්ටානිෂ්ට දන්ති - හොඳ නො හොඳ බව පමණක් දනිති. බුදුහු ද රූපාදි ආරම්මණයන්ගේ ඉෂ්ටා නිෂ්ටභාවය දන්ති. සෙසු තොරහතුන් මෙන් ඒ අරම්මණයන්හි රාගවශයෙන් ඇලීමට හෝ වෙෂවශයෙන් ගැටීමට හෝ නො පැමිණෙත්. එහි ම සිට නැවතී යනු වෙ යි -- බුදුන් වෙත නො පැමිණ එ තැනින් ම පෙරළා යන්නේ වෙ යි. මහපිරිහිනි - මහාපරිහානි. මේ හාපරිහානිය වනාහි දෙවියන්ට මාර්ගෙ ඵලාව බොධයට අවස්ථාව නො ලැබීම නිසා වේ. ශරීර සම්පත්තීන්-රූප සම්පත්තියෙන්; ශරීරයෙහි සමෘද්ධභාවයෙන්; ‘භද්රා්’නම්, සූරියවච්චවසා නම් යන දෙක ‘දුවක්’ යන්නට විශෙෂණ යි. යථාභූත වූ-- ඇති පරිදි වූ; සත්යය වූ ; මාතාලිසංගාහකයා--‘මාතලී’ නම් රථාචාය්ය් ර්‍ ්ාගේ; (රැහැන්) එක් කොට ගණිනු යි රථාචාය්ය්මර්‍ වාගේ තෙමේ ‘සඬ්ග්රාපහක’නමි. ‘සක්දෙව්රජ’ යනාදී වැකිය “සක්දෙව්රජ’ මාතලී සඬ්ග්රාගහකයාගේ පුත් වූ සිඛණ්ඩියා හට ඈ දියටි ව සිටී” යයි ලිය හැකි ය. වෙතැ --සමීපයෙහි; ඉදිරියෙහි; දෙවියන් -- දෙවියන්ගේ; නමන්නෙයිම්--- ‘න‍ටත්--තෙම්’ යන තන්හි මකාරයට මුලින් ‘යි’ ආගම වීමෙන් සිද්ධ යි. ‘අද අපගේ’ යන් තන්හි ‘එහෙයින්’ යන්න අධ්යාධහාර කොට අන්ව. ගත යුතු. නො යෙදෙයි--යොග්යන නො වේ; භවත්හු -පින් වතුන් වහන්සේගේ; මා වැඳීමෙන්--මාගේ වැඳීමෙන්; මා වඳිනා සේ . “මා බුදුන් වඳනා බව සැළ කරව” යි යනු අභිප්රා ය යි.
171. පිටුව සංස්කරණය
ඉඳුසඟුලුගුහා මහත වී යැ--දෙදෙව්ලොව දෙවියන්හට සිටින පමණට ය බුදුන් මහා දෙවියන්ගේ ආනුභවයෙවනි. එකාලොක වී--ප්රුකෘතියෙන් ගුහාවෝ අන්ධවකාර වෙත්. බුදුන්ගේ අවට අසූ රියනක් පමණ තැන් බුද්ධරශ්මියෙන් ආලොක වතත් අධිෂ්ඨානයක් තැති හෙයින් සෙසු තැන් බුද්ධරශ්මියෙන් ආලොක වතත් අධිෂ්ඨානයෙක් තැති හෙයින් සෙසු තැන් ආලොක නො වේ. දෙවියන් පිරෙත් පිරෙත් ම ඔවුන්ගේ වස්ත්රාවභරණ ශරීරකාන්තීන් ආලොක නුවූ සෙසු තැන් අතරක් නැති ව ආලොකවත් වී ය. තා අනවසර සේ බැලූ කල ආ සේ වෙසෙසැ--ඔබට අවකාශ නැති පරිදි බැලූ කල්හි ආ බව විශෙෂයෙකි; පුදුමයකි; ව්යාකවට වැ--ව්යාපවත ව; යෙදීමෙන්; එ සමාහි--එ කල්හි; සෙදගැමියෙන්--සකෘදාගාමි හෙයින්; මෙය ශක්රදයාගේ වචන සේ දැක්වීම යෝග්ය- නො වේ. පෙළත් අටුවාවත් මිශ්ර කොට පෙර ළන්නට යෑමෙන් මෙය වී ය. “වෙසවුණු මහරජහුගේ භූඤජතී නම් පරිචාරිකායවක් භා‍ග්ය්වතුන් වහන්සේ වෙත එළෙඹියා වෙයි. බඳැදිලි ව වඳිමින් සිටියි” යනු ශක්ර යාගේ වචන යි. භූඤජතිය: සෙදගැමි බවත්, දෙව්ලොව අභිරතියක් නැති බවත් කී‍වෝ අටුවා ඇදුරෝ යි. වහන්සේ දක්නට අකැල යැ--බුදුන් වහන්සේ දැකී මට සුදුසු කාලය නො වෙයි. අනෙකක් මත්ත ---(අපිව) ‘යලිදු’ යන අන්වය දෙන පදසමුදායයකි. “එපමණක් ද නො වෙයි. අන් එකක් ද වෙයි” යන අන්ව ද කිය හැකි ය. නිමැහඩින්--නිමහඩ හ සමග සමවනතින් නැගීමට නිමැ හඬ කරණ නො වී ය. සමව--තින් නැගීමත් නිම හඬඇසීමත් එක විට වී ය. ඒබව මතු විස්තර කෙරෙති. කමට යැ --කමක් පිණිස ද? පුඹූනා--පිඹිනු ලබන; සක්යුවලෙහි දු--සක් ගෙඩි දෙකෙහි ද? සසලන --ගුගුරණ; වඤචල වන; ‘සසල- සැසලීමෙහි’ ධාතුයි. අවකාශ නො කෙරෙමි--කවර හෙයින් ද? තව මත් ශක්රශ යාගේ නුවණ නො පිරිපැසුනු හෙයිනි. ඒ බව යට දක්වන ලදී. ‘ගඳකිළි’ යන තන්හි ‘ගඳළ, ගඳොළ’ යන පාඨයෝ ද පෙණෙත්. සමන්තකූට’ යන්නෙන් ‘සමනළ’ සමනොළ’ යි දෙ අයුරකින් බිඳිය හැකි හෙයින් ඒ දෙක ම නිරවද්ය් ය. සුබොධ හෙයින් ‘ගඳ කිළි යන්න මෙහි යොදන ලදී. වයනලද පසඟතුය්ය්ුර්‍ ඇත්තාක් වැනි විය. කුම්ක නිසා ද ? රථහඬ නිසා යත එසේ වූයේ කුමක් ද? ගඳකිළි පිරිවෙණයි. මේ රියෙහි දෙසිය පණස් යොදුන්පමණ උස ඇති ධව්ජයෙත් වෙයි. ඒ දදය පවනින් පහළ කල්හි පඤ්චා‍ඬ්ගික තූය්ය්ේර්‍ යෙහි ශබ්ද සේ මිහිරි හඬ ඇසෙන්නේ ය. බුදුන් පිරිකැපූ කල්හි සමවතින් නැංගානට--පරිකල්පිත (පිරිසිඳින ලද) කල්හි සමාපත්තියෙන් නැඟී බුදුන්හට; ‘සමාපත්ති’ යනු සිත එක අරමුණක රඳවා ගැණීම යි. ‘මෙ පමණ කල් සමාපත්තියෙන් යුක්ත ව සිටීම’ යි කාලය නියම කොට සමවත් සම් වැදුනු විට ඒ නියම කාලය ගෙවෙනු සමග ම සිත ඒ අරමුණෙන් වෙන්වෙයි. හවාඬ්ග වෙයි. සමවතින් නැගෙන්නේ එසේ වූ කල්හිය. පළමු අවජුන්-- ආවර්ජ නවිත්තය; ‘ආවාර්ජ ත චිත්තය’ නම් භවාඬ්ග චිත්තයන්ට අනතුරු ව ම උපදනා, ආපානගත වූ ආරම්මණකට නාමධර්ම්යන් යොමු කරණ චිත්තය යි. බුදුන් නැගි සේක. එකල්හි උන්වහන්සේගේ වාරයක‍ට පළමුයවෙන් ම ආපාත ගත වූ ආරම්මණය නම් ශක්ර‍යාගේ රථශබ්දය යි. එහෙයින් සමවතින් නැඟීමෙන් පසු උපන් පළමුවන ආවාර්ජ නවිත්තය ඒ රථ ශබ්දය අරමුණූ කොට උපන්නේ ය. ආවාර්ජමනයට අනතරු ව ශ්රීවණ, සම්ප්රයත්යොවෂණාදි චිත්තයෝ වෙත්. ඔවුන් කෙරෙහි ඔවුන් සමීපයෙහි දී; ඔවුන්ගෙන් ; පසක් --ප්රීත්යකක්ෂ ; බුදුරජ යේ --බුද්ධ රාජ්යීයෙහි; බුද්ධෝත්පාදයෙඑහි.
172. පිටුව සංස්කරණය
විරාග ඇතිව--නිරරාලය ව; ආසාවක් නැති ව; නික‍ාන්ති--ඇල්ම; මොහු පෙර මීට පෙර ජාතියෙහි සිව්මහරජදෙව්ලොව ගඳැ වූ දෙවියන් කෙරෙහි විසූහ. එහෙයින් පූර්වඳපරිචයවශයෙන් ඊට ආලය කළහ. ඒ නිකාන්තිය නිස‍පා ම, සිල්වත් වූ ව ද, මත්තේ දෙව්ලොවක නො උපන්නහ. ධ්යාමන උපදවා ගෙණ සිටි නමුත් එයින් පිරිහුහ. එහෙයින් බඹලොව ද නො උපන්නහත මහණ සේ--ශ්රිමණයන් බව; තමා මැ ගේ කුලොපග--තමා ගේ ම කුලයට එළඹෙන්නන්; ඇට විදුනා පුඟුලෝ නම්හ--ඇට තෙක් විද්ද යුතු (ගැටිය යුතු) පුද්ගලයෝ නම් වෙත්. “ඇට විදුනා” යන්නහි මල් වචනය ‘අට්ඨිවෙඩි’ යනු යි. එය විස්තර කරණ ආචාය්ය්ිර්‍ වරයෙක් “ඇට විදෙන සේ විදිය යුත්තේ අට්ඨිවෙඩ නමි. යම් සේ ඇට ඇටමිඳුලුවල හැපී සිටී ද, එසේ විදිය යුතුයි යනු අන්ථ යි. මේ වනාහි අටඨිවෙඩියා වැනි නු යි අටඨිවෙඩි නම් වෙ” යි විකා කරයි. මෙයින් ඔවුන්ගේ දුදීම්යිභාවය දක්වති. සමහර සත්තු හම විදුනු විට ද සමහරු මස් කැඩුනු විට ද දාන්න වෙති. සමහරු ඇට කැඩෙන තෙක් දුර්දාන්තවභාවය නො හරිති. මේ දිව්යට පුත්රු යෝ ද එ බන්දෝ ය. සුලු දෙව්සැපතක් නිසා දැහැනින් පිරිහී මෙන්ම මොටුන්ගේ දුදීම්යුභාවය ස්ඵුට වේ. ‘විදුනා’ යන තන්හි ‘නා’ ප්රුත්යයය කම්කාරයෙහි ය. විද්ද යුතුහ--ඝට්ටනය කළ යුත්තාහ; ඉතා තදින් අවවාද කළ යුත්තාහ; අන්ය විහිත ව--අනික් කරු‍ණෙක්හි තබනලද සිත් ඇති ව; හිරි ඔතප්-- ලජ්ජා භය; පවි කිරීමට ලජ්ජාව ‘හිරි’ නම් ද භය ‘ඔත්තප්ප’ නම් ද වේ. සඟරා--සංග්රජහ තෑගි.
173 පිටුව. සංස්කරණය
බඹසරවස් රැක-- බ්රාහ්මචර්ය්ය්ජර්වාවසය කොට;මහණදම් පුරා; උපයා--උපදවා, මොහු අන්න්තර ආත්මභාවයෙහි මේ දිව්‍්රාකත්මභාවයෙහි සිට ධ්යාඅන ඉපදවීමට වැඩි කලක් නො ගියේ ය.ධ්යා න උපදවා එය පාදස්ථ කොට සංස්කාරයන් සම්මශිතය කොට විදර්ශ නා වඩා අනාගාමි වූහ. කාමයෙන් දුරු වූ අනාගාමීන්ම දෙව්ලොව යොග්යමස්ථාන නො වෙයි. එහෙයින් අනාගාමීඵලයට පැමිණි මොහු එයින් ව්යුනත වූහ. බඹ තෙලෙහි උපන්හ--(ඉන්ර්ොගලශාල ගුහායෙහි සිටි ශක්ර‍යා එහි දී මැරී උපන්නාක් මෙන් ම මේ දිව්යෙ පුත්ර්යෝ ද තව්තිසාදෙව්ලොව දී ම මැරී ) බ්රලහ්මයෝ වූහ; අනික් බ ඹලොවක නො ඉපදී බ්රගහ්මපුරොහිතයෙහි ම කවර හෙයින් උපන්නාහු ද? ප්ර්ථමධ්යාීනය ලැබුවාහු බ්ර්හ්මපුරොහිතතලයෙහි ම උපදිත්. මොහු අනාගාමීහු නම් කවර හෙයින් ශුද්ධාවාසයෙක්හි නූපන්නාහු ද? පඤ්චමධ්යාිනය උපදවා නොගත් හෙයිනි. පඤ්චමධ්යා න නො ලැබූ අනාගාමීහු ශුඬාවාසයන්හි නො ව අනික් බ්රචහ්මලොකයන්හි ම සුදුසු සේ උපදිත්. මොහු පළමු කොට ප්රචථමධ්යායන උපදවා එකෙණෙහි ම බ්රිහ්මාත්භාවය ලැබ, අනතුරු ව ධ්යා න සිහි කොට එය පාදක කොට විදසුන් වඩා ඔරම්භාගිය සංයොජනයන් සිඳ අනාගාමීඵලයට පැමිණියහ යන මතයක් ද වේ. ඒ මතය “අනාගාමි ඵල පසක් කොට එහි මැ සිට සැවැ” යනු හා නො ගැළපේ. සර්ව කාම--සියලුකාම; තුබූ පරිදි දැනැ-තතු සේ අවබොධ කොට; දක්නා සේ මැ-බලා සිටිය දී ම. දඬ--දඬුවම්; කොට--කොප; අසුරෙන්--ඇඟිලි තුඩු දෙකින්; එයින් ගත හැක්කේ ඉතා ස්වල්ප දෙයකි. එතරම් සුලු දෙය පවා බොහෝ දෙනා සමග බෙදා ගෙණ වළඳිමු යි සිතන්නේ උදාරධ්යාධශය ඇති හෙයිනි. වෙර සියො වැ--වෛරයෙන් යුක්ත ව; බන්ධඇනයෙන් බද්ධයහ-බැම්මෙන් බැඳුනාහු ද? “වෛර ආදියක් නැති වැ පරිත්යාමග චෙතන‍ාවෙන් යුක්ත ව වසම්හ යි සත්වනයෝ ප්රා්ත්ථැනා කෙරෙති. එසේ වුවත් ඔහු වෛරාදියෙන් යුක්ත ය වෙසෙති. ඔහු කිනම් බන්ධ1නයකින් බැඳුනිහු ද? ” යනු ශක්ර යාගේ ප්ර ශ්නයෙහි පිණ්ඩාත්ථ ය යි. ඉස්සමචඡරියසමංයොජනයෙන්-ඉෂ්යාක මාත්සය්ය් ර්‍; නැමැති බන්ධංයෙන්; සත්වයා නිවණ ට යා නො දී සසර බැඳ ; තබන හෙයින් මේ ඊර්යා මාත්සය්ය්නර්දීනහු සංයොජන නම් වෙත්. ඉසුරු නො වින්දැ බව යැ--ඓශ්වය්ය් ර්‍ ය (=සම්පත) ඉවසන්නට නො හැකි වන බවය; අනුන් හා සාධාරණ බව--අනුන්ටත් සමාන (අයිති කම්) ඇති බව; මසුරු කමින් යුක්ත වූයේ තමන්ගේ සම්පත් සඟවයි. අනුන්ට නො දෙයි. ඊර්යා-න් මාත්සය්ය්්ර්යයන් නිසා ම සත්වයෝ ඔවුනොවුන්ට වෛර කරති. දොම්නසින් යුත් වෙති. ආචාසමච්ඡරිය නම් තමන් වසන ස්ථානය අනුන්ට ද වසන්නට නො දෙනු කැමති බව යි. කුලමච්ඡරිය නම් තමන් ආශ්රමය කරණ කුලයන් අන්ය යන් ආශ්රඅය කරුණු නො කැමති බවයි. ලාභමචඡරිය නම් සඬ්ඝයාට හෝ ගණයාට අයත් ලාභය තමන් සතු දෙයක් සේ පරිභොග කරමින් ඒ සංඝදීන්ට එය නො දෙනු කැමති බව යි. ධම්මචඡරිය නම් ත්රිීපිටකධර්ම්ය අන්ය යන්ට ඉගැන්වීමෙහි නො කැමැති බව යි. ශීල්පාශාස්ත්රාපදිය අන්යඅයන්ට නො උගන්වන කැමැති බව ද මෙහි ම ඇතුළත් වේ වේ. මේ ඉතා සං‍ෙක්පතයකි. විස්තර කැමතියන් අත්ථඇසාලිනියෙහි නිකෙඛප කණ්ඩවණ්ණාව බැලිය යුතු. අවසැ-ආවාසයෙහි; නඟාගෙණ -ඔසොවා ගෙණ ; එකුල වැස්සන් - ඒ කුලයෙහි වැසියන්
174 පිට සංස්කරණය
හුණු ලෙහෙ- උණූ ලේ; නැ‍ඟෙයි--වමනයට එයි. චිතත්ශොක යෙන් සන්තප්ත හෘදය ඇති හෙයිනි. ගිනි හෝ බිඳෙයි--ජඨ රාග්නිය භග්න වෙයි; බඩගින්න වෙනස් වෙයි. ‘අතීසාර රොගය හටගණී’ යන අභිප්රාිය යි. අතීසාරය සෑදෙන්නනේ ජඨ රාග්නිය භග්න වීමෙනි. භය ශොක අතීසාරය එහි ඵලය යි. අටුවාවෙහි “කුචඡවිරෙචනම්පි හොති ” (=බඩ විරෙක ද වෙයි) යනුවෙන් ඵලය දැක්වූ තමුන් ගුරුළුගෝමිහු “ගිනි හෝ බිඳෙයි” යනුවෙන් හෙතුව දැක්වූහ. අතුණු-බඩවැල් ; කඬ කඬ වැ-ඛණ්ඩ ඛණ්ඩ ව; කැබලි කැබලි ව; සඟුන් හෝ ගණ හෝ හිමි ලාභ යෙහි -(භික්ෂුහන් හතර නමකට වැඩි සමූහයා සංඝයා යි. පස් නමකට අඩු වූයේ ගණයා යි. ) සංඝයා හෝ ගණයාට අයිති ලාභයෙහි; ‘ලාභ’ නම් ලැබෙන්නේ වූ සිව්පසය යි. පුඟුල් පරි භොගයක්--පුග්ගලික පරිභොගයක්; එක පුද්ගලයෙකුට (තමන්ටම) අයිති දේ පාළිවචනය සඳහා යෙදුනකි. පාළිවචනයෙහි අත්ථඅය “මහ පිඹුරෙක්” යනු යි. රුවන්මලෙහි ‘ගරවිල්’ සද ‘ගැරඬියා’ යන අත්ථයයෙහි දක්වන ලදී. සිරිරු වැන්මෙහි ගුණ වැන්මෙහි දහම්හි--(අන්යයයන්ගේ) ශරීර ය (=රූප සෞන්දදය්ය්ෙර්‍) වර්ණ(නා කිරීමෙහිත් ගුණ වර්ණ(නා කිරීමෙහිත් පය්ය්දර්‍ාප්ති (ත්රි-පිටක) ධර්මමයෙහිත්; දහම්--පය්ය්ෙර්‍ාප්ති ධර්ම‍ය; ප්ර්තිවෙධ (මාර්ග්ඵල නිර්වහණ) ධර්මයය වනාහි ආය්ය්ෙර්යුන්ට ම වේ. ආය්ය්්ර්යෝි කිසි දෙයෙක්හි මසුරු නො වෙති. අන්නට--(දහම් කියා දීමට යොග්යෝ වූ ) අන්ය යන්හට විවණ--දුර්වයර්ණ(; විරූප; වහතොලු--කටවහ ඇත්තේ; නොහොත් කෙළතොලු වූයේ; “එළමුගො” යනු පාළියි. “නිතර වැගිරෙණ කෙළ ඇති මුඛයෙන් යුත් හෙවත් දොඩමලු” යනු එහි අත්ථ“ යි. කටවහ ඇතියේ කෙළ තොලු වෙ යි. “නො හොත් අවයැ මසුරු වූයේ” යනාදීන් පඤ්චමාත් සය්ය්ොර්යවන්ගේ කර්මථයට අනුරූප වූ විපාක දක්වති. ලොභොගෙයි--ලොහොකුඹු නරකයෙහි; නිරය සම්බන්ධ විස්තර තිමිජාතකයෙහි පෙණේ. වාස්ථානය නිසා අන්යවන්ට ලැබෙන හිත සුඛ නිෂෙධනයට යොග්යා වූ විපාකය නම් ලොහොකුඹු නරකයෙහි ඉපිද දුක් විඳීය යි. අලාභි වෙයි--ධනධන්යාුදිය නො ලබන්නේ වෙයි. අන්යවයන් විසින් කුලයන්හි දී ලබන චීවරාදිය වැළකූ හෙයිනි. ගූථනරකයෙහි--අගූවිනරකරයෙහි; ගූථනරකය වනාහි සර්වූප්රනකාරයෙන් ම සුඛාසිව‍ාද රහිත ය. ලාභය නිසා අන්යගයන් විසින් ලබන සුඛාස්වාදය වැළකුවන්ට ඒ නිරයෙහි ඉපදීම යොග්යන ය. වණර්‍--රූපාසෞන්දතය්ය්හර්යපක් හෝ ගුණවර්ණ් නාවක්; හළුනිරයැ--ගිනිගත් අළුවලින් පිරුණු නරකයෙහි; ධර්මයය ඉගෙණීමෙන් අන්යගයන්ට වන හිත සුඛ වැළකූවන්ට ඒ නිරය අනුරූප වෙ යි. පැහෙයි--ප්රයහීන වෙයි. අපායෙහි උපදවන අකුශල කර්මඅයන්ට හෙතු වන ක්ලේශයෝ සෝවාන් මග නුවණින් නසනු ලැබෙත්. ඉස්සා මචච්ඡරිය සංයොජන ද අපායෙහි උපද වන පාපයන්ට හෙතු යවේ. “පැහේ’ යනු ‘පහ--වැනසුම්හි’ දයින් වූ වතර්මාින කර්මිකාරක ආඛ්යාූත පදයි; එතාක් කල්--සෝවාන් මගින් එය ප්රමහීණ වන තෙක් කල්හි; සක්පැනසුතින් --සක්ක පඤග නම් සූත්රනයෙන්; විසජුන්හි සිට--විසඳීම අවසන්හි සිට.
174පිට සංස්කරණය
රාත්ඵල පරියන්ත කොට-- අභීත්ඵලය අවසාන කොට බුදුන්ගේ ධර්මරදෙශනාවෝ වනාහි රහත්ඵලය තෙක් පිරිය යුතු සියලු ප්රනතිපදා දී විස්තරයෙන් යුක්ත වෙති. තමහට පමණින්--තමාට යොග්ය්ප්රරමාණයෙන්; පඬු වටා--ආහාර ගුළි කොට--එළවයි.--පමුණුව යි; දෙයි. අධ්යාටශය වූ පරිද්දෙන්-අදහස් ලෙස; ලදරු--තරුණ, අභිනව; උපන් කෙණෙහි දෙවියෝ මිනිස් ලදරුවන් මෙන් කුඩා නො වෙති. පිරිපුන් සියලු අඟ පසඟ ඇති ව ම උපදිති. ඒ අවයව ඔවුන් මැරෙණ තෙක් වැඩී වෙනසකට නො පැමිණ එසේ ම පවති. එසේ ඇති කල්හි “ලදරු සක්” යි කීයේ කවර හෙයින් ද? එකෙණෙහි ම (මැරී) උපන් හෙයිනි.
175 පිටුව සංස්කරණය
අත්බව්--ශරීර, ගිය තැන ආ තැන්-ගිය තැනක්: නොහොත් ගමනාගමන කාරණයක්: ‘ආ තැන්’ යනු වචන ශ්ලිටතාව පිණිස යෙදුනකි. දෙවියන් චුත වූ කල්හි ඔවුන්ගේ ශරීරයන්ට කුමක් වූයේ දැ යි නො පෙණේ. ඔවුන්ගේ ශරීර ද අතුරුදහන් වෙයි. ගැබ්හි උපදින සත්වයන් ආදීන් මැරෙණ විට කර්මයජරූප පහ ව යෙයි. ඒ අනුව ම චිත්තජ ආහාරජ රූපයෝ ද (ප්ර්ත්ය යාභාවය නිසා) නැති වෙත්. ඍතුජ රූපය වනාහි වෙනස් වෙමින් බොහෝ කල් පවතී. දෙවාදි උපපාදුක සත්වයන්ගේ වනාහි කර්ම‍ජරූප අතුරුදහන් වෙත්. පහන් යන්නා වැනි වෙයි--පහනක් නිවී යන්නාක් මෙන් වෙයි. පහනක් නිවී ගිය විට එහි සිළුව කොහි ගියේ දැ යි නො දත හැකි ය. මැරෙණ දෙවි යන්ගේ ශරීර ද එබඳු වෙ යි. ඒ හෙතුවින්--මැරුණු ශක්රණයා ගේ ශරීරය නො පෙණී ගිය හෙයින් ද ඒ ශක්ර-යා නැවත ද ශත්රාිත්ම භාවය ලබා එකෙණෙහි එහි ම උපන් හෙයින් ද, සෙසු දෙවියෝ (ශක්ර යා මළ බව ද, නැවත උපන් බව ද) නො දත් හ. උපකාරයෙහි--උපකාර කළ තැනැත්තෙක් වෙහි ය. ප්රිසාද කරවිහි--පැහැදටුයෙහි ය; පැසළු-- පසු ව; පියතැන--පිතෘස්ථා නයෙහි, ගුරු තනතුරෙහි; බුදුන් බැස හෙව වැඳ--පොළොවෙහි වැටී දණ්ඩනමස්නකාරයෙන් බුදුන් වැඳ. භවරාග--භවයෙහි ආශාව; ඇල්ම; එසෙයින් ම--ඒ විශාඛා අනාථපිණ්ඩික යන දෙදෙනා මෙන් ම; සමවත් සුව; සමාපත්ති සුඛ; සක්දෙව් රජු මිනිස් ලොව සවරක් ද සදෙව්ලොව සවරක් දැයි කාමභවයෙහි ම දොළොස් වරක් උපදනා බව මෙහි කියන ලදී. භවරාගය කොතරම් බලවත් වුවත් සෝවාන් පුද්ගල තෙමේ කාමභවයෙහි සත්වරකට වඩා නො උපදී. (රූපාරූපභව යන්හි වනාහි සත්වරකට වඩා උපදිතා යි සමහර ආචාය්ය්හර්වනරයෝ කියකි.) උපදිතැයි කියතොත් “න තෙ භවං අට්ඨමං ආදියන්ති” (ඒ සෝවාන් පුද්ගලයෝ තුමූ අටවැනි භවයක් ප්රතතිසන්ධිආ වශයෙන් නො ගණිත්.) “සත්තනකඛත්තුං දෙවෙසු ච මනුසෙස්සු ච සන්ධාලවිත්වා“ සංසාරිත්වා දුක්ඛස්සනතං කරිසසති” (-සත් වරක් දෙවි මිනිසුන් අතර ව්යුරතිප්රතතිසන්ධි වශයෙන් හැසිර දුක් කෙළවර කරන්නේ ය.) යනාදි දෙශනාවවලටත් “සත්තමභවෙ යන අටුවාවලත් විරුද්ධ වේ. පාළියෙහි හා අටුවෙහිත් පෙණෙන කථාවලින් හැ‍ඟෙන්නේ ශක්ර යා මිනිස්ලොව ඉපිද එයින් ව්යුවත ව නැවතත් ශක්රාිත්ම භාවය ලබන බවත් එහි දී අනාගාමිමාර්ගනය උපදවා එයින් සැව උඬංසෝත අකනිටඨගාමියෙකු ව අවිහාදිශුඬාවාසයන්හි පිළි වෙළින් ඉපිද අවසන්හි අකනිටාබඹලොව දී රහත් ව පිරිනිවන් පානාබවත් ය. ශක්රඅයා මිනිස්ලොව දෙවරක් උපදින බවතක් පෙ‍ළෙන් හෝ අටුව‍ාවෙන් නො නැ‍රඟේ. මිනිස්ලොව එක්වරක් ද දෙව්ලොව එක්වරෙක් ද ශුඬාවාසයන්හි පස්වරක් දැ යි මෙස් ගත් කල ශක්ර යා භවයෙහි උපදනා සත්වර සම්පූර්ණ වේ. අමාවතුරෙහි එන සදෙව්ලොව “ක්ර්මයෙන් උපැද “ යනු හා “හැම බඹතෙලෙහි ක්රවමයෙන් උපැද” යනුත් “තනො සක්කතත්භාවතො චුතො නස්මිං අත්තභාවෙ අනාගාමි මග්ගසස් පටිගඬ්ත්තා උඬංසොතො අකනිටඨගාමා හුත්වා” යනාදි අටුවා පාඨය හා නො ගැළපේ. ධර්මහප්ර”දීපිකාවෙහි ආය්ය්වර්පුතද්ගලයන් වසන තැන් දැක්වූ තැන්හි ශක්ර‍යා මනිස් ලොව උපදින බවක් සඳහන් නො වේ. එය ශක්රෙ ප්රොශ්න සූත්රියට විරාඬ ය. සූවිසි වරෙක වදාළ ධර්ම දෙස්නෙන් --විස්තර ධර්මසප්රවදීපිකාවෙහි 284 වෙනි පිටෙහි පෙ‍ෙණ්. එහි සුමනමාලාකාර. සමාගම ආදියෙහි දී අසංඛ්ය බැගින් නො ව සුවාසු දහස බැගින් නිවන් දුටු බව සැලකිය යුතුයි. අසංඛ්ය බැගින් නිවන් දැ මට හෙතු වූයේ ධර්මයචක්ර වර්තයතාදී සූත්රව දෙශනා යි.
18 වැනි පරිචෙඡදය
176 පිටුව. සංස්කරණය
උක්කටනුවර-සාවත්ථි , සෙතව්යා යන නගර අතුරෙහි සිහිටියේ ය. පොක්ඛරසාදා බ්රතහ්මණයාට කොසොල් රජු විසින් ත්යා ග කරණ ලද්දකි. මේ නගරය ආරම්භ කළ නැකත යෙදුනේ රැනල්හි ය. උල්කා (පන්දම්) දල්වා ගෙණ නගරභූමිය මැන ගත්හ. එහෙයින් නුවරට උල්කාස්ථාන (උක්කට්ඨා) යන නම වී ය. සුභවනයෙහි --සුඟග නම් වනයෙහි ; වනයෝ ස්වයඤජාතයත රොපිතවනයෝයි. මනුෂ්යයයන් විසින් නොවවන ලද, ඉබේ හට ගත් අන්ධවන, මහාවන ආදීහු ස්වයංජාතයෝ නම් වෙත්. මේ වනය ද ස්වයංජාත ය. සාලරාජමුලයෙහි--මහනුගරුක සමීපයෙහි; ‘සාල’ ශබ්දය ජ්යෙ ෂ්ඨවනස්පතිවෘක්ෂ යෙහි ද රුක්වලට නමකි. ‘මුල’ ශබ්දය සම්ප්රාපත්ථපයෙහි වැටේ. සහස්වත-- ශාශ්වත; දිට හ--දෘෂ්ටිය, ‘ශාශ්වත දෘෂ්ටි’ නම් ‘මෙය සදාකලික ව පවතී ’ යන හැඟීම යි. මොබ එ--මෙහි හව; මේ නිත්යක යැ--මේ බ්රහහ්ම ලොකය අනිත්යඑ නො වේ; වෙනසකට නො පැමිණේ; ධ්රැිවය--ස්ථිර ය; සහස්වත ය--හැමදා පවත්නේ ය. නිසරුණෙක් --නිස්සරණයක්; නිර්වෙණයක්; නිර්ව ණය නම් ඉතා උසස් වේ. බක බ්ර හ්මයා වසන්නේ ප්ර ථමධ්යාසන භූමායෙහි ය. එම බඹ ලොවට වඩා උතුම් වූ අනික් නිර්වෙණයක් නැතැ යි කියන්නේ ඊට වඩා උසස් වූ ද්වීතීයධ්යාරන භුමි ආදි බ්ර හ්මලොකත් නිර්වාධණාව බොධයට ඉවහල් වන මාර්ගකඥන සතරත් ඒ සතරෙහි විපාක වූ ඵල සතරත් ප්ර තික්ෂෙිප කරන්නේ වෙ යි. නිත්යල ය යෙයි---මෙහි ‘යෙයි’ යන්න ප්රෙථමපුරුෂ ය යි. (යෙහි=යෙයි) මධ්ය ම පුරුෂ ය යි ගතොත් ‘තෝ’ යි කතෘපදය ආධ්යා්හාර කටයුතු යි. ‘යෙයි’ යනු ‘යා --කියුම්හි’ දයින් සිඬ යි. මාගේ විෂය නො ඉක්මවවන තුරු-- මට අයිති පෙදෙස ඉක්මවන්නට මත්තෙන්; නිවන් අවබොධ කරවන්නට පෙරට් ව; ලොකය මාරය‍ාගේ විෂය යි. ලොක යෙන් ඉකුත් වූ නිර්ව‍ණය මාරයාට විෂය නො වේ. බකබ්රෙහ්මයා--බක නම් බ්රරහ්මයාහට; වෙරැ ආවිෂට වන්නය--ශරීරයෙහි පිවිසෙන්ට. ආවිෂයට වැ--පිවිස; ඒ බඹ මහබඹැ-- ඒ බ්රපහ්මයා මහාබ්රිහ්මයා යි. අභිනවයි-- අභිභවනය කරයි; මැඩ පවත්වයි. තෙමෙහෙ අන හිඟුන යැ--තෙමේ (කිසිවෙකු විසින්) අභිභවනය නො කරණ ලද්දේ ය; සර්වකදර්ශී යැ--සියල්ල දක්නා සුලු ය; හැමදෙනා තමා විසියැ වටයි--සියල්ලන් තමාගේ යටතෙහි පවත්වයි. ඉසුරැ--ඉසුරු යැ; ඊශ්වර ය; අධිපති ය; ක්ෂදත්රිෙය වා--ක්ෂ්ත්රිෙය වෙ‍ව; සසුන්වැසි --ශසනයෙහි වැසියෙක්; පැවිද්දෙක්; ඔව්--ඔටු; පියෙ යැ--පිතෘ ය. පොළොව--පෘථිවිධාතුව; අනිත්යි යැ--නිත්යද නො වේ යැයි ද; අනාත්ම යැ--ආත්මයක් නැතැයි; තමාට වසඟ නැතැ යි; දිය- -ආපොධාතුව; බඹපුත්-- බ්ර හ්මයාගේ සත්ත්ව- යන්ගේ පිතෘ ය යි යට කියනලදී. එසේ හෙයින් ‘බඹපුත්’ යන් නෙන් සත්ත්ව යන් කියන ලද බව හැඟේ එහෙත් මෙහි ‘බඹපුත්’යි යොදන ලදදේ පාළියෙහි ‘පජාපති’ ශබ්දය භාය්ය්පර්‍, බ්රාහ්ම, මාර යන අර්ථ යන්හි දක්නා ලැබේ. සත්ත්වපර්ත’යෙහි “පජිපති’ ශබ්දය නො පෙණේ. පැසැස්සාහු --ප්රතශසංසා කළාහු.
177 පිටුව සංස්කරණය
කරන්නේ යැ--කරණු මැනව; ඉඳින් තෝ බඹහුගේ තෙපුල් ඉක්මිනිහි නම්, ගෙට සිරි වදුත්, මොහො‍ල් ගත්තා වෙයි--ඉඳින් තෝ බ්ර හ්මයාගේ වචන ඉක්මවමා ගියෙහි නම් , එය (තමනගේ) ගෘහයට ශ්රීචකාන්තාව පිවසෙන කල්හි (ඇය එළවීමට) මෝල් ගත්තාක් වැනි වෙයි. ශ්රීවය නම් සම්පත්තිය යි. එය කාන්තාවක ලෙස සලකනු ලැබේ. ශ්රීව සම්පත්තිය ගෙට පිවිසෙන කල්හි එය පහ කරන්නට උත්සාහ කරන්නේ මෝඩයෙකි නැතහොත් පිස්සෙකි. සියක් පුරුෂයක්-- බඹ සියක්; ධරන්නට-- පිහිටා සිටින්නට-; මුළු දුන් රැස් ව; තා හස්තගතයහ--ත‍ාගේ අතට පත් වූහ. ‘පිරිසෙක්’ යනු උක්ත ය යි. එය ප්රාටණසමූහවාචී හෙයින් එකවචන ද ක්රි-යාවාචී පදය බහුවචන ද වී ය. පුරාණසිංහලභාෂාවෙහි ප්රාාණිසමූහවාචීශබ්ද යාගේ ප්රාථමඑකවචනාන්තය හා යෙදුනේ බහුවචනාන්ත ක්රි1යාපදයෙකි, වශගයහ--වශයට (යටතට) ගියහ. තව--.තපස් කෙලෙස් තවන වීය්ය් ර්‍; හුදක් තට වෙහෙසයෙක් මත් න තා සිතන්නේ යැ යි--තා සිතන්නේ තට හුදු (=තනි) වෙහෙසෙක් (විභෙසයෙක්) පමණෙක් නො වේ ද? “නිත්ය වූ මෙය අනිත්යයය” යනාදීන් තා සිතතොත් එය තට හුදු වෙහෙස පිණිස--කෙවල කලමථ පිණිස -- පවත්නේ ය” යනු භාව යි. පොළොව්--පඨවි; පෘථිවි; තෘෂ්ණාමානදෘෂ්ටින් තහවුරු කොට ගත්තෙහි විහි නම්--මාගේ පෘථිවිය, මාගේ කෙශය, මාගේ ලොමය, යනාදීන් සිතීම තෘෂ්ණාවෙන් තහවුරු කොට ගැණීමයි. ‘මාගේ පෘථිවි ධාතුව සුන්දර ය; නොහොත් අසුන්දර ය’ යනාදීන් සැලකීම මානයෙන් තහවුරු කොට ගැණිමයි. ‘පෘථිවිධාතුව ශාස්ව ත ය’ යනාදීන් සැලකීම දෘෂ්ටියෙන් තහවුරු කොට ගැණීම යි. හිරිඟිකොළයටත් වඩා-- ‘ලිහිල කොළ’ නම් පලාගසටක් වඩා; මේ වනාහි පොළොවෙහි හැපී තිබෙන මිටි ග්සවෙසෙසකි. ඇපිළි--ඇපුළුනෙකු; ‘අපුළ--ඇපිළීමෙහිං දයින් කර්මටකාරක ඉ ප්රළත්යඇය ව සිද්ධ යි. මානනිශ්ශ්රිතතය--අභිමානයෙන් යුක්ත ය; තමා වෙර පහරණට නිසි -- තහමාගේ ශරීරය ස්පර්ශ කරන්නට වත් යොග්ය ; ගති ඳු --නිෂ්පත්තිය ද, ඉපදීමේ ද , ජුති--අනුභාවය; මෙසේ මහරි ධික යැ--මේ ේම පරිද්දෙන් මහත් වූ ඍධි ඇත්තේ ය.
178 පිටුව සංස්කරණය
හින ප්රරණිත සත්වතයන්-ලාමක අධ්යාමශ්ය ඇති හෙයින් හින වූ සත්ත්වියන් හා උතුම් අදහස් ඇතිහෙයින් උත්තම වූ සත්ත්වූයන් ද; සහසි බ‍ඬෙක්හි --- දහසක් සක්වළ පමණක් දත හැකි , එහි පමණක් ආඥ පතුරු වන; බ්රයහ්මයෙක් වෙහි; විසහසි-- දෙදෙහසක් සක්වළ අඥ පතුරුවන; කඩක- වස්ත්රකයක; නො සමයෙහි--සම නො වෙහි; පිණී කොට භවා --ප්රුණීත (උතුම්) කොට භාවනා කොට; ඔස--එහෙනම්; කාමයෙන් ආදීනව-වස්තු කාම ක්ලේශකාමයෙහි දොෂ ‘ වස්තුකාම’ නම් රූපාදි කොටස් පසයි. ‘ක්ලේශකාම’ නම් රා ගය යි. ඉසි --තාපස; අස--සම්පයෙහි; දහන් සමවතින් --ධ්යා නසමාපත්තියෙන්; සත්වාවෝ--සාත්ථ වාහයෝ; තවළම් පටවා ගෙණ තැන්තැන්වල ගොස් වෙළෙඳාම් කරන්නෝ සාත්ව- වාහයෝ යි. මරුකතර --- ජලය නැති කාන්තාරයට; ජලයාගේ අන්තයට (-විනා‍ශයට) පැමිණියේ කාන්තාරයි. නොහොත් දුක සේ තරණය කරනු ලබනුයේ හෝ ‘කාන්තාර’ නම් වේ. ‘මරු’ යනු නිර්ජල භුමියට නමි. නො ඇක්මිය හැක්කෙන්--ආක්රමමණයට (පා ගාන්නට) නො හැකි හෙයින්; ගැළ අග් වියෙහි--ගැළෙහි ඉදිරියෙහිම වූ වියගසෙහි; නැමුනාහ--හැරුණාහ. නැවති බවි --පෙරළා (හැරි) ආ බව; හේ--ඒ දවස ; ඉක්මැ යන-- ඉක්මවන; ‘හී’ යන්න ‘ගි’ විය යුතු. ‘ගෙවී’ අවසන් වී’ යනු අත්ථ යි. ‘ගෙ’ දයින් සිද්ධ පූර්වික්රිොයා යි. මේ දයින් සිද්ධ වචනයෙන්ගෙන් දැනට, ඉතිරි ව පවත්නේ ‘ගුනු’ (ගුණු) ගුන්, ගෙනු, ගීම්, (ගිණි) යන වචන හා මේ ‘හි’ යන්නත් පමණකි. නට යි--නැසුනේ ය යි; වැ‍ටෙමින් --පෙරෙළෙමින්.
179 පිටුව සංස්කරණය
එවුහු මැ ගේ--ඔහු ගේ ම; පැහැර--පහර දී; කොල්ල කාගෙණ; අත්සරු රුවන්--හස්තසාරරත්නයන්; අතෙහි මිට මොළවා තබාගත යුතු වටිනා රත්නයන් ; මා දක්නා සේ-- මා දකිද්දී; බෙරැ අතොවමින් --හෙරින්හි (අත්+ ඔව්මින් ) හසතයත් බහමින්, බෙර ගසමින්. ‘ඔවමින්’ යනු ‘ඔ’දයින් සිඩ මිශ්රහක්රිටයා යි කව්සිළුමිළුමිණෙහි එත ‘වැද අත ඔතෙ තර පවර”යන පාඨයෙහි ‘අත’ යන්න හා ‘ඕ’දසින් සිඩ පදයත් විසඣි වම තිබේ .මෙයින් සිව ප්රසවක්රිවයාව ‘එවැ’ යනු යි එය “එ සමෙහි අතෙවැ වැද” යනාදියෙහි පෙණේ. බොහෝ තනිහමි ‘අත් ‘ සද හා ‘ඔ’ ධාතුරුපය යි සමිහරු ගණිත් එය ‘ආ’ පුව ‘තුද’ධාතුවෙන් ආයේ යයි ද කියති වොලො-විලොපය; කොල්ලකා ගත් දෙය; පැලැහ-- පැන ගියහ, සමෙක් යමක්හු ගැත්තේ ද- යම් දෙයක් යමෙකුට අයිතිද නැව් හගුළු බැඳැ -ඒරු එක් කොට බැඳ ;’නැව්’ යනු මාමාන්යව යෙන් යාත්රාඳවන්ට නමකි. ‘නැව, ඔරු දෙ සද සම‍ානාත්වය සේ රුවන්මලෙහි දැක්වුහ. ඔරුඑක් කොට බැඳ; ‘නැව්’ යනු සාමාන්යත යෙන් යාත්රාවවන්ට නමකි ‘නැව’ ඔරු දෙකක් කොට බදනා ලද්දේ ‘හගුළු නම් වේ ‘අගුළු’ යනු වත්මන් වනහරි මුහුදා බත් කල මැන වැසි -මුහුදට ආහාර කළ යුතු යයි. දියෙහි හිල්වා මැරිය යුතු යයි. සුස්වමින් --සුසුම් පමින්. පිසිමින්; හයරවයෙන්--බියෙන් කරණ හඩින්.
180 සංස්කරණය
වැත්තා මතු -වාතා ( තොරතුරු ) පමණක්; අසමතා -- අසමහාවය; තමකන්වහන්සේ හා බකබ්රයහමයා සම නොවන බව බුදුන්වහන්සේ ලොව සියල්ලන්ට ම උතුම සේක . උන්වහන්සේට සම කළ හැකියෙක් කොතැනක වත් නැත. එහෙයින් උන්වහන්සේ ‘අසම’ නම් වන සේකපඅසමභාවය ‘අසමතා’ නම්. ලලිතකම්- ලලිතක නම් හාද්ධි ප්රා්තිහාය්ය්ස ලිලාවක් ;ලලිත ශබදයි ක්රිකඩා ; විලාස ආදි අත්වහයන්හි වැටේ ‘ලිලා’ යනු විලසයි. සෙස්සනට අවිෂයවු සියුම් මුල් පිළිසදට -අන්යලයන්හට විෂය නො වන සියුම් මුලප්රයතිසඣියන්වැටේ ‘ලිලා’ යනු විලාසයා. සෙස්සනට අවිෂයවු සියුම් මුල් පිළිසදට -අන්යවයන්හට විෂය නො වන සියුම් මුලප්රුතිසඣයට; ‘මුල්පිළිසඳ’ යනු බ්රාහ්මයන්හට ප්ර තිසඣි අවසථවෙහි ඇති වන ප්රඅකාතිශරිරය යි. බ්ර හ්මයන්හට ප්ර තිසඣි අවසථාවෙහි ඇති වන ප්රතකාති ආතමභාවය සියුමි වේ.
එහෙයින් එය අන්ය යන්ට විෂය (ආපාතගත-දැක්කැහැකි) නො වේ. ඔහු අභිසංසකෘත (-අමුතුවෙන් සතස් කරගත් ) ශරිරයෙන් සිටිත්. බකබ්රයහමයා තමන්ගේ ප්ර්සතසකෘති ආතමභාවය බුදුන්හටත් විෂය නො වෙතැයි සිතා . අභිසංසකෘත ශරිරය හැර ඒ මුලන්හටත් විෂය නො වෙතැයි සිතා , අහිසංසකෘත හරිරය හැර ඒ මුලප්රයතිසඣ ආතම්භාවයට පැමිණ අනතඨාන වන්නට සිති (පහත් පහත් දිව්ය‍ලොක වාසින්ට ද උසස් උසස් දිව්ය ලෙ-- දෙවියන්ගේ රුප නො පෙනේ) හැලෙයි -ඇලෙයි ;සැවි -- උවළයෙන් උක්කුටිකයෙන්; එක්දනක් බිම ඇන හිදිම උකනගි යෙන් හිඳිමයි .”උහු දැක බුදුහු” යනු ‘උහු දැක බඹහු’යි යතුයි. බුදුහු බක බ්ර හ්මයාට පරිහාස කළ බයවක් පෙළෙහි ම අටුවාවෙහි නො පෙනේ “බ්රහහ්මගණො කෙළිං අකාසි -එස කො බකො බ්රනහ්මාවිමානෙ තිලීයති- “යනු අටුවා යි “සිටි බ්රබහමසෙනාව මුළුල්ල ‘හැලිගියලෙස් ඉතා මැ යහපතැ .අඹල තෙල කස්රුක්මුලැ හුලී හුන්නවු යැ ! අඹල තෙල විමානයෙහි ගැලි හුන්නාවු යැ! යි බපරිහාස කරන්නට වන්හ” යනු බුත්සරණෙහි එන පාඨයි. පරිහාස --කවටිකම් ;විහිළු. ගාථාවෙහි අත්වි:- “මම කාමභවාදිත්රිහවිධභවයෙහි භයද. විභවය (-නිවාණය) සොයන්නවුන් නැවත භවයෙහි ඉපදිට ද දැක කාමභවාදි නිසි භවයක් තෘෂණාදින් නො ගත්තේමි භවතාෂණාවට ද නො පැමිණියෙමි”බඹගණ--බ්රතහ්සමමුහයා විසින් සිවුසස් දිස්වා -චතුරාය්ය්නර්‍ සත්ය;ය දක්වා ;’දහසක් බඹහු’ වනු “දයදහසක් බමහුයි” විය යුතු . “දසමතතානි බ්රමහ්ම සහසසානි” යනු අටුවා යි4
181.පිටුව. සංස්කරණය
තරුපිරිවර’යනාදිය “සසීව” යනාදි ගාථාවෙහි අත්ව යි. පිරිබඩපවු--‘සත්කුල පවු’ යන්නට ලියු විසතරය බලනු දුර්ද්රවන්න දමනය --නොගික්මුවුන් බික්මවිම; සවසන්තාන- සිය සිත; පරසන්තාන --අනුන් සිතා; ‘දිගම්බර’ යනු දිශාවන් ම අම්බර (=වසත්රත) කොට ඇති .එහෙයින් ම වසත්රන නො හඳින තවුසන්ට් නමකි පිරිසුන් --පිරිසිදින ලද ගගනොපදකොට - අහස උපමා කොට ;අහස වනාහි ප්ර-මාණ රහිත වුවකි. මේ ග්ර ත්ථය කිරිමේදි රුස් කරණ ලද පින් ද අහස මෙන් අප්රයමාණ වේ. එක් එක් අකුරක් පාසා පුණ්යනවෙතතනා රාශියක් උපදින ඓයිනි. ගගනොපම හැම සත්වයනට --ආකාශය වැනි සියලු සත්ත්වමයන්ට ;සත්ත්ව යෝ ද අප්රාමාණ වෙති; ලොකධාතු අප්ර්මාණ වන හෙයිති.
ගාථාවෙහි අත්ව :- “මහමෙර හෝ හිමාලය පට්තය යම් තාක් පවති ද, සද යම් තාක් බබලා ද, ඒ තාක් මේ ගත මහදතා පහදවම්න් සිටිවා”
අමාවතුරු ගැටපද විවරණය නිමි.